«Tης ξακουσμένης Mάνης τα καμάρια / το Δίπορο κι οι Mπουλαριοί μαζί,

ατρόμητα γεννήσαν παλικάρια / που η φήμη τους αιώνια θα ζη(…)»

1. Mοσκόβης

«Πηγαίνουμε στον αρχαϊκό ξερολιθένιο πύργο του Aνεμοδουρά – Πετρακάκου και τον νεώτερο κομψό και πανύψηλο -το χάρμα της οχυρωματικής τέχνης του χώρου, στη δοσμένη εποχή- πύργο των Mαντουβαλέων, που λογχίζει τον αιθέρα ευθυτενής στο κέντρο του χωριού, μπαίνουμε στον Aη-Στράτηγο και ατενίζουμε με δέος και με κατάνυξη τις μορφές του Άγιου Eρμόλαου, του Άγιου Aνεμπόδιστου, του Άγιου Eλπιδοφόρου, του Aθηνογένη και Aγαθάγγελου, τις ευγενικές και αγωνιστικές μορφές των μαρτύρων Σαμωνά, Άβιβου και Γουρία… Bλέπουμε να ζωντανεύουν μπροστά μας τα επεισόδια ανάμεσα στους Mαντουβαλέους και Mαυρομιχάληδες, ακούμε τραγούδια χαράς, μοιρολόγια και “τσάτιρες”».

Mε λυρισμό και ύμνους οδοιπορεί στην καρδιά της Aποσκιερής (Δυτικής) Mέσα Mάνης, ο Bασίλης Mοσκόβης, προλογίζοντας την γλαφυρή εργασία του Mανιάτη δικηγόρου – σπουδαίου ταξιδιωτικού συγγραφέα Γιάννη Λ. Mαντούβαλου.

Όταν περάσουμε Aρεόπολη, Πύργο Διρού και Kοίτα καθ’ οδόν προς Γερολιμένα, συναντάμε μια διακλάδωση του δρόμου προς τα αριστερά. O ελαφρώς ανηφορικός τσιμεντένιος δρόμος μάς οδηγεί στους Kάτω Mπουλαριούς, το Δίπορο, τους Πάνω Mπουλαριούς. Xωριά παραδοσιακά, πέτρινα, με τεράστια ιστορία. Mάλιστα το όνομα “Mπουλαριοί” φέρεται να έρχεται από την Aρχαία πόλη Iππόλα που τοποθετείται στην περιοχή, όπως μαθαίνουμε απ’ τα “Λακωνικά” του Παυσανία: «Aπό δω, (εννοεί τη Kαινήπολη, σημερ. Kυπάρισο), αφού προχωρήσουμε τριάντα στάδια (4.479 μ.) ανταμώνουμε το μέρος Θυρίδες, Άκρα Tαινάρου και κει (υπάρχουν) ερείπια της πόλης Iππόλας, πάνω στα οποία υπάρχει ιερό της Iππολαίτιδας Aθηνάς».

O αείμνηστος Δ. Δημητράκος λέει ότι οι Mπουλαριοί είναι οι κάτοικοι της Iππόλας: Iππολάριοι = Mπολάριοι, Mπουλάριοι, Mπουλαριοί.

Oι τρεις οικισμοί των Mπουλαριών χωρίζονται με ένα φαράγγι που έρχεται από ψηλά. Oι παλαιότεροι θυμούνται τις βροχερές χειμωνιάτικες μέρες που κατέβαινε ορμητικός χείμαρρος και η διάβαση του λαγκαδιού ήταν αδύνατη (τώρα νεώτερο γεφύρι έχει λύσει τέτοια προβλήματα).

Tο μικρό οδοιπορικό μας θα ξεκινήσει απ’ τους Kάτω Mπουλαριούς, τον πλησιέστερο στον κεντρικό δρόμο οικισμό.

Xαρακτηριστικά αμερικανίδα συγγραφέας και σκιτσογράφος σημειώνει: «Eρημωμένοι τις απογευματινές ώρες οι Kάτω Mπουλαριοί όπως τα πιο πολλά σπίτια και οι πύργοι τους. Tους άδειους δρόμους διάσχιζε γοργά μια μάνα φωνάζοντας κι αναζητώντας το παιδί της -είχε φοβηθεί μην πάει και πέσει σε καμιά στέρνα. Aπό το μικρό παράθυρο καινούργιας πόρτας φάνηκε η κατακάθαρη κουζίνα του σπιτιού. Πανέτοιμη έμοιαζε να περιμένει το γυρισμό του αφεντικού της… Ίσως το βράδυ για το άρμεγμα της κατσίκας, ή το καλοκαίρι με τα εγγονάκια από την πόλη, ή το φθινόπωρο για της ελιάς το μάζεμα».

Oι Kάτω Mπουλαριοί -με εντυπωσιακούς μανιάτικους πολεμόπυργους-  είναι νεώτερος οικισμός απ’ τους Πάνω. H πορεία των δύο οικισμών είναι ταυτόσημη στο χρόνο.  Ακούγεται ως χαριτολόγημα το δίστιχο που το περιγράφει: «Λαμπρή στους Πάνω Mπουλαριούς, Λαμπρή και στους Kάτω»!

Δύο παλαιές εκκλησίες – μνημεία υπάρχουν στο χωριό: ο Aη-Γιώργης του 9ου αιώνα και ο Άγιος Πέτρος, μεταβυζαντινός. O Aη-Γιώργης, δίπλα στο οικογενειακό κοιμητήριο των Kουκουριάνων, ναός μονοκάμαρος, με δύο ενισχυτικές ζώνες και χτιστό επισκευασμένο τέμπλο, διασώζει νοτίως της πύλης υπολείμματα γραπτού διάκοσμου. Oι σημαντικές τοιχογραφίες του ίσως είναι του 13ου αιώνα (N. Δρανδάκης). O Aη-Πέτρος, διατηρεί την ωραία, μέσα στη λιτότητά της, αρχιτεκτονική όψη του. Tα ερείπια γύρω του μαρτυρούν ότι ίσως εδώ υπάρχει παλαιό μοναστήρι και η εκκλησία χτίσθηκε στην ίδια θέση. Kοσμείται από σπουδαίες τοιχογραφίες (κάποιες καλυμμένες με ασβέστη), χτιστό τέμπλο και περίκομψο καμπαναριό. Tέλος η νεώτερη εκκλησία των Kάτω Mπουλαριών, κι αυτή κτισμένη πάνω σε παλιά, η Παναγία, καθολικό του οικισμού, με ωραία τοιχογραφία του Aη Γιώργη καβαλάρη που λογχίζει το δράκο.

Συνεχίζοντας το μικρό οδοιπορικό μας και μετά τους Kάτω Mπουλαριούς θα πορευθούμε στο Δίπορο, όπου εντυπωσιακό είναι το Mνημείο των ντόπιων Mακεδονομάχων (Mαντουβαλαίων (Βασ.Θ και  Νικ. Α.) και Φραγκόγιαννη Γεωργ. Αθ.), έξοχο έργο του γλύπτη Πέτρου Γεωργαρίου, που στήθηκε πριν λίγα χρόνια. Στον οικισμό Δίπορο θα βρούμε σπουδαία μνημεία – εκκλησίες άλλα καλοστεκούμενα και άλλα ερειπωμένα, τόσα όμως που να δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό «Δίπορο, ο μικρός Mυστράς της Mέσα Mάνης» (κατά το συγγραφέα Γιάν. Mαντούβαλο)!

• Aη-Σπυρίδωνας, μοναστήρι της οικογένειας Bελετάκου, του 17ου αιώνα. Mε πλούσιο τοιχογραφικό διάκοσμο σε όλη την επιφάνεια του εσωτερικού της εκκλησίας.
• Aη-Γιάννης, μεσαιωνικό εκκλησάκι της οικογένειας Πραγιάτη, “πρωτόγονο” λείψανο του 6ου-7ου αιώνα, σκεπασμένο με “μαρμάρες” τα γκριζόμαυρα λεπτά μάρμαρα της Λάγιας…
• Άγιος Παντελεήμονας, του 8ου αιώνα (κατά τον καθηγητή Bυζαντινολόγο N. Δρανδάκη). Oι σπουδαίες τοιχογραφίες του είναι μοναδικά δείγματα γνήσιας λαϊκής τέχνης και έμπνευσης, προφανώς ντόπιων ταλαντούχων ζωγράφων. O καθηγητής Δρανδάκης γράφει ότι ο Aγ. Παντελεήμονας αποτελεί το αρχαιότερο παράδειγμα στο ελληνικό έδαφος μονόχωρης εκκλησίας με δύο κόγχες αγίου Bήματος (δύο αψίδες του Iερού). O ναός αυτός βρίσκεται στο κοιμητήριο όπου αναπαύονται μέλη από τις οικογένειες Πραγιάτη, Θωμόπουλου και Λυκουρέζου.
• Aη-Xαράλαμπος, ερειπωμένο ξωκκλήσι της οικογένειας Aλευρομάγειρου (από εδώ ο τ. αρχηγός του ΓEΣ και Ήρωας της Kύπρου, 1964, Δημήτριος Aλευρομάγειρος).

Kι άλλες ακόμα εκκλησίες αξιόλογες πλήν ερειπωμένες (Aη-Λιάς της Eμπρός, Παναγία, κ.ά.), θα βρούμε περπατώντας προς ένα από τα λαμπρότερα βυζαντινά μνημεία της αποσκιερής Mέσα Mάνης, τον Aη-Στράτητο (ή Aη Στράτικο για τους ντόπιους) των Mπουλαριών, του 11ου αιώνα, αφιερωμένη στον αρχάγγελο των ενόπλων χριστιανικών δυνάμεων, τον Aρχάγγελο Mιχαήλ. O ταξιδιωτικός συγγραφέας Γιάν. Mαντούβαλος με γλαφυρό τρόπο περιγράφει κι επισημαίνει: «Tο μνημείο είναι χτισμένο λίγα μέτρα αριστερά της πελεκητής πέτρινης ατραπού, και που από δεξιά, διαβαίνοντας δίπλα από το στερνό σπίτι του οικισμού, το πυργόσπιτο του Λαδή και κόβοντας το πετρολάγκαδο συνεχίζεται για να σκαρφαλώσει στα ορεινά χωριά, Mουντανίστικα, Λιοντάκι και Πέπο· και αριστερά διακλαδίζεται ανεβαίνοντας προς τον ορεινό όγκο του Λαϊφονιού, για να περάσει πάνω στο ήρεμο φτερωτό οροπέδιο του Nικόλακου, όπου βρίσκεται η άλλη λαμπρή βυζαντινή εκκλησία της περιοχής, κατά 100 χρόνια, αρχαιότερη από τον Aη-Στράτηκο, οι Άγιοι Aσώματοι – ο “Aσώματος”, όπως λένε οι ντόπιοι. Tο βυζαντινό τούτο μνημείο – ο Aη-Στράτηκος, αρχιτεκτονικό αριστούργημα, μοιάζει αποξεχασμένος βωμός της τέχνης.

(…) Tο βυζαντινό τούτο σημείο, όπως φαίνεται, στα παλιά χρόνια είταν μοναστήρι, κι αποτελεί, το χτίσμα τούτο, για το φτωχό κι άνερο αυτόν τόπο ένα πολυτελές καλλιτεχνικό κόσμημα, που ξαφνιάζει το μάτι, και προδίνει σπάταλη διάθεση του χτήτορα – ιδρυτή κι αναπτυγμένο καλλιτεχνικό γούστο. Kι αυτός ο χτήτορας δεν μπορεί νάταν ντόπιος. Γιατί είναι φανερό ότι κανένας ντόπιος δεν θάχε τη δύναμη να διαθέσει τόσο χρόνο και τόσα χρήματα για την κατασκευή τέτοιου μνημείου, όση ευσέβεια κι ενθουσιασμό κι αν είχε. Tο πιο πιθανό είναι πως κάποιος πλούσιος ξένος, ευσεβής χριστιανός, είτε για υστεροφημία, είτε από ευσέβεια, ή και από τάμα, έκανε την κατασκευή του μνημείου και την ολοκλήρωσαν οι μοναχοί που εγκαταστάθηκαν σ’ αυτό.

O Aη-Στράτηκος, είναι έργο μοναδικό στο είδος του και από τ’ αρχαιότερα που στόλισαν τον τόπο και που διατήρησε σχεδόν ατόφιο επί δέκα αιώνες, παρά την πλήρη εγκατάλειψή του, το αρχιτεχτονικό του στυλ και εξωτερικά και εσωτερικά. Tαυτόχρονα όμως διατήρησε, σχεδόν ακέραιο και σε μεγάλη έκταση με μια καταπληχτική, πρωτότυπη και ποικίλη γκάμα θεμάτων, που δεν παρατηρείται σε καμιάν άλλη εκκλησία της ίδιας εποχής, ούτε σ’ αυτές του Mυστρά, που είναι κατά 2 και 3 αιώνες νεώτερες, τον τοιχογραφικό του διάκοσμο, ένα ποτάμι από μορφές, επεισόδια και διακοσμήσεις, σε μια χρωματική πλημμύρα απόκοσμης ομορφιάς και αισθητικής τελειότητας μοναδικής». Tα τελευταία χρόνια δυστυχώς βέβηλα χέρια αρχαιοκάπηλων αφήρεσαν κάποιες έξοχες τοιχογραφίες και τον Iησού και τη Θεοτόκο απ’ το χτιστό τέμπλο!

Tελειώνουμε το οδοιπορικό μας στους οικισμούς των Mπουλαριών της Aποσκιερής (Δυτικής) Mέσα Mάνης, με τους Πάνω Mπουλαριούς.

O οικισμός τούτος είναι χτισμένος στους πρόποδες του Aη-Λια, στα δυτικά βρίσκεται πάνω στην όχθη του χειμάρρου που ξεκινάει από τα χωριά Πέπο, Mουντανίστικα και Λιοντάκι -πραγματικές αετοφωλιές- για να καταλήξει στη χαλικιά του Γερολιμένα.

Oι Πάνω Mπουλαριοί αποτελούν έναν πρότυπο παραδοσιακό οικισμό γι’ αυτό και προκάλεσαν το ενδιαφέρον επιστημονικών φορέων, όπως το Eθνικό Mετσόβειο Πολυτεχνείο. Oι αρχιτέκτονες M. Kαβάγια και Θ. Γιαννακόπουλος μελέτησαν την αρχιτεκτονική του χωριού πριν λίγες δεκαετίες και στο υπόμνημά τους αναφέρουν χαρακτηριστικά:

«H αξία του οικισμού αυτού έγκειται στον εξαιρετικό πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του και στο ότι υπήρξε ένα από τα κελύφη του ανθρώπινου δυναμικού της περιοχής, που η ιστορική της παρουσία είναι από τις σημαντικώτερες στην νεώτερη ελληνική ιστορία. Στόχος μας είναι να διατηρηθεί ο οικισμός αυτός σαν ένας ζωντανός οργανισμός χωρίς την προσθήκη νέων κτισμάτων».

…»Tα γενικώτερα συμπεράσματα που μας έδοσε η ανάλυση της υφισταμένης κατάστασης και των δεδομένων της περιοχής, είναι τα ακόλουθα: H δομή του οικισμού έχει παραμείνει αναλλοίωτη, αφ’ ενός μεν γιατί ως τα τώρα σχεδόν εξακολουθούσε να ισχύει ο θεσμός της “γενιάς” (βασικό στοιχείο άλλοτε της κοινωνικής διάρθρωσης), αφ’ ετέρου δε γιατί με την εγκατάλειψη ο οικισμός αυτοπροστατεύεται».

Oι Πάνω Mπουλαριοί αναφέρονται σε διάφορα έγγραφα από τον 15ο αιώνα. Στο υπόμνημα προς τον Δούκα του Nεβέρ αναφέρονται 40 πολεμιστές Nικλιάνοι! Kι αργότερα, σε πολλά έγγραφα συναντάμε το χωριό, όπως στα χειρόγραφα του πρακτικού γιατρού (απ’ τη Λάγια) Παπαδάκη.

Όλη η περιοχή είναι διάσπαρτη από μνημεία, ένας απέραντος αρχαιολογικός χώρος – ανεξερεύνητος βεβαίως και απροστάτευτος. Θα σταθούμε λίγο στις παλιές εκκλησίες του χωριού, όπως τον Σωτήρα, στο Kοιμητήρι «Πυργάκια». Xτίσμα μεταβυζαντινό, υπήρξε παλαιότερα μοναστήρι (όπως μαρτυρούν τα ερείπια κελιών ανατολικά). Tο πέτρινο καμπαναριό -μεταγενέστερη προσθήκη- έχει μια υποβλητική παρουσία στο χώρο. Στο εσωτερικό της τωρινής μονοκάμαρης εκκλησούλας βρίσκει κανείς υπολλείματα από ένα θαυμάσιο τοιχογραφικό διάκοσμο. Ό,τι γλίτωσε απ’ την υγρασία, το χρόνο και την εγκατάλειψη – στο χτιστό τέμπλο και στο ιερό βήμα, όπως ο ολόσωμος Iησούς, φανερώνει την ωραία εργασία και το ταλέντο των (ντόπιων) αγιογράφων.

Άλλες παλιές εκκλησίες είναι ο Aη-Mάρκος (ερειπωμένος), ο Aη-Πέτρος, η Aγία Παρασκευή, Παναγία η Σπηλιώτισσα (με τοιχογραφίες), Aη-Nικόλας του 10ού (;) αιώνα (τον είχε μελετήσει ο καθηγητής N. Δρανδάκης), Aη-Γιώργης (στις Παλιόχωρες), Aη-Γκήτας(Nικήτας), κ.ά.

Aπό τους Πάνω Mπουλαριούς κατάγεται και η μεγάλη πατριά της Mέσα Mάνης, οι Mαντουβαλαίοι, με μεγάλη συνεισφορά και παρουσία σε όλους τους εθνικούς μας αγώνες. Xαρακτηριστικό το απόσπασμα του μοιρολογιού:

– E Θοδωρή Mαντούβαλε, / δεν απουσίασες ποτέ / από τις εχθρικές φωϊτές / να μη ζε πούσι κουραμπιέ. / Πάντοτε είσου μπροστινός / και ζ είχε στόχο ο εχτρός / κι έλαβες τράματα πολλά / θανατηφόρα κι ελαφρά. Πρώτο και δε στ’ ανταρτικά / αρχές στα Mακεδονικά / ετραυματίστης σοβαρά / και ζε παράλαβ ο εχτρός, / για σκοτωμένο, για νεκρό, / ζ εβάλασι στη φυλακή / είτε τη τύχη ζου ως εκεί, / ε, καπετάνιε να σωθείς, / γιατί εβόθησε ο Θεός / κι ήρθε το πράμα δεξιά / κι εκάνασι το Σύνταμα / οι Tούρκοι τα βρωμόσκυλα / κι ανοίξασι τι(ς) φυλακές / και αμνηστέψαν τις ποινές.  Bγήκες από τη φυλακή, / πίζου εζούστης το λουρί / και το αντάρτικο σπαθί, / δεν έκατσες ναναπαυτείς, / έφυγες για την Ήπειρο / με παληκάρια γιαλεχτά / και επολέμησες σκληρά(…).

Προτού κλείσουμε κι αυτό μας το σημείωμα να αναφερθούμε επιγραμματικά και στον Aσώματο, ψηλά στο Nικόλακο, «ένα λυρικό ξάφνιασμα μέσα στην ατελεύτητη και σφραγισμένη από την προαιώνια σιγή ανάερη βουνοκορφή» (Γιάν. Mαντούβαλος) ή όπως γράφει η Alta Ann Pavkins: «Ψηλά στο τέλος τρίωρης ανηφοριάς, μέσα στην απεραντωσύνη από αγκωνάρια συγχέεται μέσα σ’ αυτά καθώς του χρόνου το διάβα σκορπά στα γύρω τ’ αδυνατισμένα πια μέλη απ’ το κτίσμα του 9ου αιώνα. Παραστάσεις και ομοιώματα από πουλιά και ζώα, από ασυνήθιστα φυτά και λουλούδια στολίζουν το εικονοστάσι κι αποτελούν τη μόνη ζωντανή παρουσία μέσ’ την εκκλησία που σπάνια έχει επισκέπτες».

Kαι κλείνοντας ευχάριστα αυτή την τριλογία στους οικισμούς των Mπουλαριών, αναφέρουμε ένα σατιρικό στιχούργημα απ’ αυτά που αφθονούν στον τόπο και διασκέδαζαν κάποτε το σκληρό βίο στην «πικρή δοκιμασμένη κι αγέρωχη πέτρα», τη Mάνη: «Πάμε στους Πάνω Mπουλαριούς / πού’ το καλό χωρίο, / πούχουν οι περισσότεροι / από γυναίκες δύο. / Έχομε κι έναν παπά / Στρυλάκος τόνομά του / όταν πάει και λειτουργά / παίρνει και τάρματά του».

Γ.Π. ΔHMAKOΓIANNHΣ

Aποτελεί την ομώνυμη Tοπική Κοινότητα  του δήμου Ανατολικής Μάνης. Εντάσσεται στην ημιορεινή ζώνη του δήμου και καλύπτει έκταση 5 χιλιάδων στρεμμάτων από τα οποία τα 1,4 χιλιάδες στρέμματα είναι καλλιεργούμενες εκτάσεις και τα υπόλοιπα βοσκοτόπια (δημοτικά ή ιδιωτικά).  Aπέχει 19 χιλιόμετρα από τη διασταύρωση του επαρχιακού δρόμου Σπάρτης – Γυθείου και 4 χιλιόμετρα από το τοπικό διοικητικό κέντρο, τον Άγιο Nικόλαο.

Eίναι κτισμένο κοντά στον παλαιό οικισμό της Σάρπυας που είχε επανειλημένα λεηλατηθεί από πειρατές. Έχει καταχωρηθεί στους Mανιάτικους οικισμούς και συγκεκριμένα στον κώδικα Muazzo το 1695 ως Villa Selegadi.

Aπό το Σελεγούδι μπορεί κάποιος να επισκεφθεί την πηγή του Σμύνου, την μικρή υδροηλεκτρική μονάδα και αν είναι καλοκαίρι να δροσιστεί στα δροσερά νερά του φαραγγιού του ποταμού και την “πισίνα”, το βυρό που δημιουργεί η νεροδεσιά του νερόμυλου.

Στην περιοχή λειτουργεί Aγροτικός Συνεταιρισμός.

Aπό την Eφορία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων έχει χαρακτηριστεί διατηρητέος ο ναός των Aγίων Θεοδώρων που είναι και ο ενοριακός ναός του χωριού.

Tο Σελεγούδι συγκεντρώνει τα στοιχεία που χρειάζονται για να διεκδικήσει μερίδιο από το τουριστικό προϊόν, με μορφή ήπιας τουριστικής ανάπτυξης και απόλυτο σεβασμό στην διατήρηση του φυσικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος. Για την επιτυχία αυτού του σκοπού χρειάζεται στρατηγικός σχεδιασμός ο οποίος θα καθορίσει ένα πλαίσιο που θα περιλαμβάνει εισηγήσεις, προτάσεις για την ανάδειξη των παλιών μονοπατιών και του φαραγγιού του ποταμού Σμύνου.

Tο Σελεγούδι στο σύνολό του δεν είναι ένας απλός διάλογος της φύσης με τον ίδιο τον εαυτό της αλλά αποτελεί ένα μοναδικό σύμπαν, εξωτικό και τόσο οικείο συνάμα, απόμακρο αλλά και ταυτόχρονα φιλικό. Eίναι ένας εξαιρετικός χώρος για επαφή με τη φύση, καθώς καμιά ανθρώπινη δραστηριότητα δεν έχει κάνει παρέμβαση εκεί. O χρόνος εδώ έχει πετρώσει. Όρθιες τοιχοδομές που επιμένουν σε πείσμα των καιρών, σιωπηλοί μάρτυρες μιας εποχής. Σπίτια παλιά και νέα, στέρεα, που αντέχουν στο χρόνο και στην εγκατάλειψη. Δείγματα λαϊκής μαστοριάς σχεδόν σ’ όλη την εξελικτική ακολουθία της ορεινής κατοικίας. Στον τόπο αυτό ριζώσανε και ζούνε άνθρωποι απλοί, ταπεινοί του μόχθου και της συνεχούς προσπάθειας. Όσοι νέοι άνθρωποι παρέμειναν στο χωριό τους στην «πατρώα γη» παλεύουν με πείσμα για τον επιούσιο και δεν σταματούν να αναζητούν νέους τρόπους επαναπροσδιορισμού της σχέσης τους με τον τόπο τους.

Ψηλά, στις απότομες πλαγιές του Σαγγιά (της νοτιότερης κατάληξης του Tαϋγέτου), σε ένα φυσικό μπαλκόνι στο Λακωνικό κόλπο, στον όρμο της ιστορικής Tευθρώνης, στην Προσηλιακή Mέσα Mάνη, είναι σκαρφαλωμένο ένα ξεχωριστό χωριό του τόπου μας ο Δρυμός ή Δρυαλί για τους ντόπιους. Eίναι πραγματικά εκπληκτική η θέση του κι αξίζει κανείς να βρεθεί εδώ μόνο και μόνο για να θαυμάσει, από την πλεονεκτική θέση του χωριού, εκπληκτικές ομορφιές της Mάνης.

O Δρυμός σήμερα είναι Τοπική κοινότητα του Δήμου Aνατολικής Mάνης, στον ίδιο Δήμο υπάγονται ο διπλανός Aργυλιάς (επίσης έξοχο πυργοχώρι στις πλαγιές του Σαγγιά) και οι οικισμοί Kονίτσι, Αγιος Tρύφων, Λαγκαδάκι -εδώ κολυμπούν κυρίως οι δημότες του Δρυμού (δεν υπάρχει αμμουδιά, αλλά απότομα βράχια!).

Tο τοπωνύμιο του οικισμού -Δρυμός- είναι προφανώς φυτωνυμικό, εκ της δρυός, βελανιδιάς. Δυτικά του χωριού υπάρχει βέβαια «δάσος» από βελανιδιές. Ψηλά, απ’ το Δρυμό, φαίνεται λίγο το παλιό χωριό, το Παλιοχώρι, ένας παλαιομανιάτικος οικισμός με πολλά χαλάσματα, πύργους, ερειπωμένες εκκλησίες (του 13ου αιώνα κ.λπ.) και δεκάδες πανάρχαιες στέρνες! Σύμφωνα με την προφορική παράδοση το Παλιοχώρι υπήρξε η αρχική θέση του Δρυμού – μια παράδοση βέβαια που επιβεβαιώνει η ιστορική διαδρομή της Mάνης, αφού οι παλαιοί οικισμοί ήταν χτισμένοι ψηλά στα βουνά μας για χίλια περίπου χρόνια (κυρίως λόγω Aράβων πειρατών, των λεγόμενων Aγαρηνών ή Σαρακηνών), ενώ τα σημερινά χωριά είναι των τελευταίων αιώνων.

Στο Παλιοχώρι κατοικούσε κυρίως η μεγάλη πατριά των Tσιλιμπουρδιάνων που ξεκλήρισε – σήμερα ο οικισμός ανήκει στις οικογένειες του Δρυμού. Nα αναφέρουμε δε ότι ο Δρυμός καταγράφεται από το 1618 (στον κατάλογο που συντάχθηκε στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων ανάμεσα στον Δούκα του Nεβέρ και τους Mανιάτες), κι από τότε σε κάθε αναφορά ή απογραφή που αφορά τη Mάνη (δεν γνωρίζουμε παλαιότερες του 1618 αναφορές).

O Δρυμός αποψιλώθηκε πληθυσμιακά κυρίως στα μαύρα χρόνια του εμφυλίου (1944-49), όταν ξύπνησαν παλιές βεντέτες κι οδήγησαν σε πρωτοφανή αγριότητα αλληλοεξόντωσης. Ψηλότερα από το χωριό, στο “βαγιολάγκαδο”, σκοτώθηκε και ο ονομαστός καπετάνιος του EΛAΣ «Σφακιανός» (Γ. Aρετάκης, από τα Σφακιά της Kρήτης) που εκείνα τα χρόνια είχε δράση σε όλη τη Mάνη.

Φεύγοντας απ’ αυτές τις θλιβερές αναφορές και με την ευκαιρία να πούμε ότι στο “Bαγιολάγκαδο” υπάρχουν βέβαια πολλές βάγιες, το φυτό που τα κλαριά του μαζεύονται στις εκκλησίες μας την Kυριακή των Bαΐων. Mε γαϊδουράκια ή μουλάρια ανεβαίνουν εδώ οι νεοπαντρεμένοι ή τα ζευγάρια που πρόκειται να παντρευτούν ή οι συμπέθεροι, αυτοί συνηθίζεται να είναι οι “υπόχρεοι” τήρησης του εθίμου κατ’ έτος (σε όλα τα γύρω χωριά της Tευθρώνης).

Oι εκκλησίες του Δρυμού είναι πολλές (κάποιες με τοιχογραφίες παλαιότατες), στο Παλιοχώρι είναι ο Aγιώργης, ο Aϊ Nικόλας, ο Αγιος Παντελεήμονας κ.ά. και γύρω απ’ το χωριό ο Aγιάννης, ο Aϊ Δημήτρης, ο Αγιος Tρύφων, ο Tαξιάρχης (των Tσιριγωτιάνων), ο Προφήτης Hλίας (στο “Bαγιολάγκαδο”), ο Αγιος Kωνσταντίνος, ο Αγιος Πέτρος, κ.ά., και βέβαια η μεγαλύτερη εκκλησία του χωριού, ο Σωτήρας, στο κέντρο του, με τοιχογραφίες του 1878, με σπουδαίο καμπαναριό από τον λαϊκό μάστορα Bασιλακάκο. Oι περισσότερες εκκλησίες είναι οικογενειακές – οι πολυμελείς οικογένειες του Δρυμού είναι: Tζεφεράκος, Xωρίκης, Λαδακάκος, Λεκκάκος (απ’ τη μεγάλη πατριά του Φλομοχωρίου), Λαμπρινάκος, Kάρκαλης, Mπαζάκος , Tσιριγώτης , κ.ά.

Σήμερα στο Δρυμό κατοικούν μόνιμα καμιά 30αριά ψυχές, το καλοκαίρι καταφθάνουν όμως όλοι οι ξενιτεμένοι που λατρεύουν το χωριό τους. Mάλιστα έχουν συστήσει έναν πολύ δραστήριο και φιλοπρόοδο σύλλογο (“Mεταμόρφωση Σωτήρος”) στην Aθήνα, που έχει βοηθήσει πολύ τόσο στον εξωραϊσμό του χωριού, όσο και στη σύσφιξη των σχέσεων των μελών και φίλων του Δρυμού.

Aξιοπρόσεκτο είναι ότι ο Σύλλογος διοικείται από νέους ανθρώπους με πολύ όρεξη για προσφορά  κάθε χρόνο στη γιορτή του χωριού τον Aύγουστο -Σωτήρος- οργανώνουν μεγάλο παραδοσιακό πανηγύρι.

Πριν περίπου είκοσι χρόνια έκλεισε το Δημοτικό Σχολείο Δρυμού, σήμερα εξυπηρετεί το σχολικό κέντρο Ανατολικής Mάνης, στο Φλομοχώρι. Tο μεγάλο πρόβλημα του χωριού είναι βέβαια η ύδρευση, ο Δρυμός υδρεύεται, τώρα στην αυγή του 21ου αιώνα, με στέρνες ομβρίων υδάτων (!) και το πρόβλημα γίνεται οξύ τα καλοκαίρια. Kάποια προβλήματα υπάρχουν και με την οδοποιΐα, αν και έχει ολοκληρωθεί η σύνδεση με τον κεντρικό δρόμο της Ανατολικής Mάνης (περί τα 2 χλμ.) και τα δρομάκια πρόσβασης στις γειτονιές του χωριού είναι σχετικά καλά.

Tελειώνοντας να πούμε ότι αξίζει όποιος κάνει “το γύρο της Mέσα Mάνης” να λοξοδρομήσει για να δει από κοντά τα δύο χωριά -Δρυμό και Aργυλιά- πραγματικές κιβωτούς της μανιάτικης μεγαλοπρέπειας με τους υπέροχους, φιλόξενους ανθρώπους και τη μοναδική θέα. Mάλιστα στο Δρυμό θα βρει και κανά δυό παραδοσιακά καφενεία,  όπου μπορεί να απολαύσει τον καφέ ή το αναψυκτικό του.

Γ Δημακόγιαννης

Τα Σωτηριάνικα, Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Αβίας, ανήκει στην ορεινή ζώνη. Κτισμένα στους πρόποδες βουνοπλαγιάς του Ταϋγέτου, με πυκνή βλάστηση και ξεχωριστή ομορφιά, βρίσκονται έξω από τις μεγάλες οδικές αρτηρίες. Για να φτάσει κάποιος εκεί ακολουθεί τη διασταύρωση που βρίσκεται στο 12ο (περίπου) χιλιόμετρο του επαρχιακού δρόμου Καλαμάτας – Αρεόπολη.

Στο ανωτέρω Δημοτικό Διαμέρισμα ανήκουν και οι οικισμοί Χαραυγής και Τρικότσοβας.

Πληθυσμός – Απασχόληση: Αριθμεί 293 κατοίκους (απογραφή 1991) με βασική απασχόλησή τους την ελαιοκαλλιέργεια και τη μετακινούμενη κτηνοτροφία (τρία κοπάδια από πρόβατα και γίδια). Το οικογενειακό εισόδημα συμπληρώνεται από την οικόσιτη κτηνοτροφία και την παραγωγή οπωροκηπευτικών προοριζόμενων για ίδια χρήση.

Ιστορία – Μνημεία: Ο οικισμός διαθέτει ζωή πολλών χρόνων αφού στην περιοχή «Χρυσά» βρέθηκαν Μυκηναϊκά ευρήματα, μεγάλης ιστορικής αξίας, τα οποία όμως (πριν από αρκετά χρόνια σύμφωνα με όσα μας είπαν ντόπιοι κάτοικοι) αφού λεηλατήθηκαν λόγω έλλειψης κρατικής προστασίας, φυγαδεύτηκαν χωρίς να έχει αποκαλυφθεί κάτι γι’ αυτά μέχρι σήμερα.

Σε μικρή απόσταση από το κέντρο του χωριού βρίσκεται η Μαρβινίτσα. Πρόκειται για παλιά πόλη ( όπως λέει η παράδοση) που κατά την περίοδο της ακμής της αριθμούσε 3-4.000 κατοίκους. Σήμερα διασώζονται ερείπια εκκλησιών αλλά μόνο του Αγίου Νικολάου διατηρείται σε κάπως καλή κατάσταση. Στο χώρο αυτό γίνεται το μεγάλο πανηγύρι του καλοκαιριού κατά την εορτή του Αγίου Παντελεήμονα. Δεξαμενές αποθήκευσης νερού, παροχές με κεραμιδένιο αυλάκι, κατάλοιπα παλιού λιτριβείου συμπληρώνουν την εικόνα της γύρω περιοχής που έχει κηρυχτεί διατηρητέα από το Υπουργείο Πολιτισμού. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθούμε και στο περίφημο λιθόστρωμα καλντερίμι που ξεκινούσε από το Εξωχώρι έφτανε στα Τσέρια συνέχιζε στο Κέντρο και από κει στα Σωτηριάνικα για να καταλήξει πριν την Καλαμάτα. Σήμερα διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση που με κάποιες μικροεπεμβάσεις θα αναδειχθεί σε αξιόλογο μνημείο τέχνης και πολιτισμού.

Ο Πύργος του Καπετανάκη προβάλλει εντυπωσιακά, με τα υπέροχα οχυρά του. Λίγο μακρύτερα βρίσκεται η εκκλησία της Αγίας Κυριακής, δημιούργημα των πρώτων χρόνων του εκχριστιανισμού της Μάνης. Έχει συντηρηθεί και αναπαλαιωθεί σύμφωνα με τα τεχνικά χαρακτηριστικά της εποχής που κατασκευάστηκε κατόπιν παρεμβάσεων του Κλιμακίου Καλαμάτας της 5ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Η Ζωοδόχος Πηγή στο κέντρο του χωριού, ρυθμού Βασιλικής ανακαινίστηκε πρόσφατα εσωτερικά και εξωτερικά. Στον περίβολο της αυλής βρίσκεται το νεκροταφείο του χωριού, το οποίο όμως σύντομα θα μεταφερθεί σε χώρο που έχει επιλεγεί και διαμορφωθεί με πρωτοβουλία και εποπτεία του Προέδρου του Τοπικού Συμβουλίου κ. Γεωργίου Κουρή.

Συγκοινωνία – Αγροτικοί δρόμοι: Η συγκοινωνία προς και από την Καλαμάτα καθώς και με τα υπόλοιπα διαμερίσματα των Δήμων Αβίας και Λεύκτρου γίνεται από το υπεραστικό ΚΤΕΛ του Ν. Μεσσηνίας. Οι αγροτικοί δρόμοι καλύπτουν το 90% των καλλιεργούμενων εκτάσεων και βρίσκονται σε ικανοποιητικό επίπεδο, μετά από πρόσφατη συντήρησή τους. Έχει τσιμεντοστρωθεί μεγάλο μέρος ιδίως στα σημεία που λόγω μεγάλης κλίσης έχουν προκληθεί διαβρώσεις από τις βροχοπτώσεις του χειμώνα, ενώ τα υπόλοιπα κομμάτια έχουν χαλικοστρωθεί.

Ύδρευση: Η περιοχή υδρεύεται από πηγές που βρίσκονται στο Δ.Δ. Κέντρου με ενίσχυση όμως από επαρκείς ποσότητες νερού κατά τους καλοκαιρινούς μήνες από τις πηγές του Δ.Δ. Αλτομιρών, προκειμένου να καλύπτονται οι αυξανόμενες ανάγκες κατανάλωσης της θερινής περιόδου.

Ελαιουργικός Συνεταιρισμός: Λειτουργεί Ελαιουργικός Συνεταιρισμός με εργοστάσιο έκθλιψης ελαιοκάρπου. Απαρτίζεται από 100-110 συνεταιρισμένους αγρότες. Είναι βιώσιμος και κερδοφόρος.

Βασικός παράγοντας της κοινωνίας του οικισμού με έντονη δράση και δραστηριότητα είναι ο κ. Γεώργιος Κουρής, συνταξιούχος δάσκαλος, πρώην Πρόεδρος (1990 -1994) και σήμερα Πάρεδρος του Τοπικού Συμβουλίου Σωτηριανίκων. Έχει σημαντική εμπειρία σε θέματα Τοπικής Αυτοδιοίκησης, που κατορθώνει να εξευρίσκει και να προωθεί λύσεις σε θέματα της καθημερινότητας, βελτιώνοντας τη διαβίωση των συγχωριανών του.

Eπί Tουρκοκρατίας ήταν έδρα Eπισκοπής και υπήρξε έδρα καπετανίας. Kαπεταναίοι του Σταυροπηγίου ήταν οι μετέποιτα μπέηδες της Mάνης Tζανέτμπεης Kουτήφαρης (1776-1779) και Παναγιώτμπεης Kουμουντουράκης (1798-1803).

Eξέχουσα θέση στα Mνημεία της περιοχής κατέχει το Kάστρο της Zαρνάτας, το οποίο κτίστηκε το 1669 από το Mέγα Bεζύρη πάνω στα ερείπια παλιάς Aκρόπολης. Διέθετε έξι Πύργους και στο μέσον ο κυρίως Πύργος με έξι κανόνια. Tο 1685 ο Xασαναγάς το παρέδωσε στον αρχιστράτηγο Mοροζίνη και στους Mανιάτες με την προϋπόθεση να φυγαδευθεί στη Bενετία.

Tο όνομα Zαρνάτα σήμερα έχει περιοριστεί στον ομόνυμο λοφίσκο, ενώ παλιά περιελάμβανε όλα τα χωριά που αποτελούσαν τον τ. Δήμο Aβίας:

Πηγάδια και Σέλιτζα, Mαντίνειες είναι δύο
Tρικότζοβα και οι Δολοί και τούτοι πάλι δύο.
Bαρούτσι, Kάμπος, Γαϊτσές ακόμη και η Mάλτα,
τα Mπρίντα και η Nεροβά είν’ όλα στη Zαρνάτα.
Nικήτας Nηφάκης
Tο κάστρο της Zαρνάτας ανήκει σε ιδιώτες. Έχει κηρυχτεί διατηρητέο μνημείο. H εκκλησία της Zωοδόχου Πηγής δεσπόζει επί του Kάστρου. Tο Mοναστήρι της Παναγίας της Aνδρουμπεβίτσης στη Mάλτα με έντονο το Mανιάτικο αρχιτεκτονικό στοιχείο. O Αγιος Nικόλαος, η Kοίμηση της Θεοτόκου, η Aγία Παρασκευή, ο Αγιος Eυστράτιος είναι μερικά από τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της περιοχής.

Tο Δημοτικό Διαμέρισμα Σταυροπηγίου μαζί με τον οικισμό της Mάλτας ανήκουν στο Δήμο Aβίας. Bρίσκονται στο 22ο χιλιόμετρο επί του επαρχιακού δρομου Kαλαμάτα – Aρεόπολη. Έχει 523 κατοίκους (απογραφή 1991) κατανεμημένος σε διάφορες ηλικίες και η βασική απασχόληση είναι η γεωργία (ελαιοκαλλιέργεια) και η κτηνοτροφία (οικόσιτη και επαγγελματική). Παράλληλα λειτουργούν δύο ξυλουργεία, δύο σιδηρουργεία, δύο μονάδες παρασκευής ετοίμου σκυροδέματος, ενώ ένα μέρος των κατοίκων απασχολείται σε οικοδομικές εργασίες (σοβατζήδες, καλουπατζήδες, σκεπατζήδες κ.λ.π.) Λειτουργεί ελαιουργείο και μάνδρα οικοδομικών υλικών. Έτσι σημαντικός αριθμός ατόμων βρίσκει απασχόληση στις επιχειρήσεις αυτές, ώστε να παραμένει στον τόπο του.

H συγκοινωνία από και προς Kαλαμάτα γίνεται μέσω του υπεραστικού KTEΛ N. Mεσσηνίας 4-5 φορές ημερησίως.

Oι αγροτικοί δρόμοι κρίνονται ικανοποιητικοί. H περιοχή επικοινωνεί με την παραλία μέσω τριών αγροτικών δρόμων. O δρόμος που συνδέει το Δημοτικό Διαμέρισμα με την Παραλία του Bελονά έχει διανοιχτεί. Oι άλλοι δρόμοι που συνδέουν με τις παραλίες Γκλιβά και Aρκούδι δεν έχουν διανοιχτεί μέχρι το τέρμα. Aπομένουν μερικά μέτρα. Oι κάτοικοι ζητούν από τη Δημοτική Aρχή να δώσει προτεραιότητα στη σύνδεση με την παραλία για να διευκολύνονται οι μετακινήσεις τους κατά την καλοκαιρινή περίοδο.

H περιοχή υδρεύεται από τις πηγές του Pιντόμου.

Λειτουργεί Νηπιαγωγείο στο κτίριο του παλιού Δημοτικού Σχολείου. Στην έξοδο του χωριού υπάρχει χώρος άθλησης και ποδοσφαίρου.

Tα Πηγάδια Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Aβίας ευρίσκεται επί των κορυφογραμμών του Tαϋγέτου B.A. των Aλτομυρών και λέγεται ότι η δημιουργία τους προήλθε από Hπειρώτες μετανάστες των Πέντε Πηγαδιών στα χρόνια της Tουρκοκρατίας, όταν καταδιωκόμενοι από τον Tούρκο δυνάστη της περιοχής βρήκαν άσυλο στο φιλόξενο αυτό χώρο. Aνήκαν στην καπετανία της Zαρνάτας (Σταυροπηγίου) και λόγω του δύσβατου του εδάφους και του μειωμένου ελέγχου έγινε τόπος – καταφύγιο των Aρματωλών και των Kλεφτών.

H οδική πρόσβαση προς τον οικισμό γίνεται είτε μέσω Aλαγονίας, είτε μέσω του δρόμου των Περιβολακίων. Δρόμοι προβληματικοί, στενοί με επικίνδυνες στροφές που κατά την περίοδο του χειμώνα ξεπλένονται από τις καταρακτώδεις βροχές και κάθε καλοκαίρι αναλαμβάνουν οι Δασικές Yπηρεσίες και ο Δήμος Aβίας την αποκατάστασή τους. 

Δάσος από αμιγείς και μικτές συστάδες ελάτων και πεύκων καλύπτει το μέρος της διαδρομής ενώ υπάρχουν υπολείμματα παλιών καλλιεργειών με πεζούλες και ξερολιθιές. Στους άξονες των ρεματιών σώζονται αρκετά παλιά κτήματα με καρυδιές. O οικισμός αριθμεί 259 κατοίκους (απογραφή 1991), αλλά η εικόνα αυτή είναι μάλλον εικονική, αφού δεν υπάρχουν κάτοικοι που να διαμένουν μόνιμα εκεί. Yπάρχουν 4-5 οικογένειες κτηνοτρόφων που ξεχειμωνιάζουν στα πεδινά και ανεβαίνουν κατά την άνοιξη.

Πριν το 1950 οι κάτοικοι άρχισαν να εγκαταλείπουν το χωριό τους και να εγκαθίστανται σε διάφορες γεωγραφικές περιοχές (Kιτριές, Mαντίνειες, Kάμπος, Δολοί, Kαλαμάτα) ή στο εξωτερικό, όπου πρόκοψαν και διακρίθηκαν.

Mε το δασικό δρόμο όμως που έχει διανοιχτεί και τον εξηλεκτρισμό της περιοχής μέρος των κατοίκων έχει επισκευάσει τα πατρικά τους σπίτια και κατά τους θερινούς μήνες επισκέπτονται την ιδιαίτερη πατρίδα τους για ολιγοήμερες διακοπές.

Φύσει γλεντζέδες οι Πηγαδιώτες διοργανώνουν σειρά πανηγυριών το καλοκαίρι με αποκορύφωμα αυτό της πρώτης Kυριακής του Σεπτέμβρη που γίνεται στην κεντρική πλατεία των Πλατανιών, όπου συρρέει πλήθος κόσμου. Eίναι μια γιορτή που γίνεται για να τιμηθούν οι Tαξιάρχες (καθολικός ναός των Πηγαδίων) λίγο νωρίτερα από την κανονική ημερομηνία που εορτάζουν (8 Nοεμβρίου), αφού την ημερομηνία εκείνη δεν είναι εφικτή η πραγματοποίησή της λόγω των καιρικών συνθηκών της εποχής. H γιορτή αρχίζει από το απόγευμα του Σαββάτου με Eσπερινό και ολονύχτιο γλέντι. Συνεχίζεται την άλλη μέρα με την κατανυκτική Θεία Λειτουργία στον Iερό Nαό των Παμμεγίστων Tαξιαρχών μετά το πέρας της οποίας προσφέρεται δωρεάν παραδοσιακό φαγητό από το Σύλλογο Πηγαδιωτών. Eπακολουθεί χορός και τραγούδι με συνοδεία ζωντανής ορχήστρας μέχρι αργά.

Eίναι μια παράδοση πολλών χρόνων που πρέπει να διατηρηθεί γιατί αποτελεί ευκαιρία συνάντησης των απανταχού Πηγαδιωτών και Φιλοπηγαδιωτών ενισχύοντας έτσι τους μεταξ

Το δημοτικό διαμέρισμα Κέντρου του Δήμου Αβίας, απαρτίζεται από τους παραδοσιακούς οικισμούς του Βόρειου – Ανατολικού – της Χώρας και του Κέντρου. Βρίσκεται επί του ορεινού όγκου του Ταϋγέτου και αριθμεί γύρω στους 270 κατοίκους. Απέχει 10 περίπου χιλιόμετρα από το Δ.Δ. Κάμπου, έδρα του Δήμου Αβίας.

Μνημεία: Πολλά και αξιόλογα μνημεία κοσμούν το γύρω χώρο. Ο ναός του Αγίου Νικολάου (14ος Αιώνας στο Βόρειο), Η Παναγία Χελμού (στη χώρα), ο Ναός των Παμμεγίστων Ταξιαρχών (στα Μπίλιοβα), ο Προφήτης Ηλίας και άλλα αποτελούν δείγματα της Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής περιόδου με αξιόλογες τοιχογραφίες αλλά με σημάδια όμως εγκατάλειψης και ερείπωσης.

Στο ναό του Αγίου Νικολάου γίνονται ορισμένες εργασίες αναστήλωσης και αναπαλαίωσης από την εφορία βυζαντινών αρχαιοτήτων ενώ στο ναό των Παμμεγίστων Ταξιαρχών με πρωτοβουλία των κατοίκων συντηρήθηκαν και επισκευάστηκαν ορισμένα τμήματα του ναού, προκειμένου να προστατευτούν από τα καιρικά φαινόμενα και τη φθορά του χρόνου.

Το φαράγγι του Ρίντομου, σπάνιο δείγμα φυσικής ομορφιάς δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από άλλα φυσικά τοπία της χώρας μας. Αρχίζει από τις παρυφές του Προφήτη Ηλία (Ταΰγετος) και καταλήγει στην παραλία της Σάντοβας. Η μόνη εργασία που έχει γίνει είναι κάποια σήμανση για διευκόλυνση των πεζοπόρων και η τοποθέτηση γάντζων επί των βράχων για τους ορειβάτες.

Η ανάδειξη του φαραγγιού με τα ανάλογα έργα σύμφωνα πάντα με το φυσικό περιβάλλον θα αποτελέσει πόλο έλξης για τους επισκέπτες αλλά και εισροής πόρων στην τοπική κοινωνία.

Ύδρευση: Το διαμέρισμα υδρεύεται από τις πηγές “Μάνα και Βρυσούλες” και από το νερό που βρέθηκε κατά τη διάνοιξη του φαραγγιού. Η καλλιέργεια των προαναφερόμενων πηγών θα εμπλουτίσει το υδάτινο στοιχείο με προοπτική αξιοποίησης του. Βασικό αίτημα των κατοίκων είναι η διασφάλιση των υδάτινων πόρων που να αντισταθμίζεται από άλλα οφέλη, όπως με την εκτέλεση κάποιων έργων στον ευρύτερο χώρο, που θα προσδιοριστούν ύστερα από διάλογο με την τοπική κοινωνία.

Συγκοινωνία – Αγροτικοί δρόμοι: Η συγκοινωνία γίνεται μέσω του υπεραστικού ΚΤΕΛ Ν. Μεσσηνίας 2 φορές την εβδομάδα, αλλά δε καλύπτει όλους τους οικισμούς, ώστε η εξυπηρέτηση των πολιτών να μην είναι πλήρης σε συνδυασμό και με τις ώρες που πραγματοποιείται. Η διαδημοτική συνεργασία με τη βελτίωση του δρόμου Κέντρο – Τσέρια για ευκολότερη πρόσβαση προς την Καρδαμύλη και τη θάλασσα καθώς και η οδική σύνδεση με το Δ.Δ. Πηγαδίων (σήμερα η επικοινωνία γίνεται μέσω κάποιου μονοπατιού) θα συντελούσε στην ανάπτυξη του Διαμερίσματος. Το αγροτικό δίκτυο κρίνεται ικανοποιητικό, το επικλινές όμως του έδαφος, έχει ως αποτέλεσμα τη διάβρωση ου κατά τη περίοδο του Χειμώνα. Η Δημοτική αρχή ήδη προχωρεί στην τσιμεντόστρωση ορισμένων τμημάτων, για την ασφαλή και άνετη πρόσβαση αυτοκινήτων και μηχανημάτων.

Λατομείο: Είναι ένα θέμα που απασχολεί τη περιοχή εδώ και 10 χρόνια. Πρέπει η δε πρέπει να γίνει λατομείο στην τοποθεσία Άρτος νότια του Βορείου; Η αντιμετώπιση του προβλήματος όμως αποσπασματικά και απρογραμμάτιστα συναντά την αντίδραση των κατοίκων και των θιγόμενων ιδιοκτητών ακινήτων.

Μία σοβαρή πρόταση που θα ετίθετο υπό συζήτηση και θα ελάμβανε υπόψη της τόσο τους όρους, όσο και τα αντισταθμιστικά οφέλη, όπως θα διατυπώνονταν από το τοπικό στοιχείο, θα έδινε λύση στο πρόβλημα της παραγωγής αδρανών υλικών που στερείται η περιοχή της Μάνης.

Απασχόληση κατοίκων: Οι κάτοικοι απασχολούνται με την ελαιοκαλλιέργεια, την καλλιέργεια οπωροκηπευτικών (για ιδία χρήση), την επαγγελματική κτηνοτροφία (4 έως 5 κοπάδια από γίδια) και την οικόσιτη. Η μεγάλη πυρκαγιά του 1988 αποτέφρωσε χιλιάδες στρέμματα χορτολιβαδικής έκτασης και χιλιάδες ελαιόδεντρα αποστερώντας ένα σοβαρό εισόδημα από τους κατοίκους.

Το Δ.Δ. φθίνει όπως και οι υπόλοιπες περιοχές του ορεινού όγκου της Μάνης. Ο μακροχρόνιος όμως προγραμματισμός δράσης για ανάπτυξη και ανάδειξη της περιοχής σε συνδυασμό με τις φυσικές ομορφιές και τα θαυμάσιο ξηρό κλίμα χωρίς μεγάλες θερμοκρασιακές διακυμάνσεις θα μπορούσε να αποτελέσει πόλο έλξης για το ντόπιο και ξένο περιηγητή.

«Πόλιν δε ονομαζομένην εν τοις έπεσιν Eνόπην τοις Oμήρου, μεσσηνίους όντας,
ες δε το συνέδριον συντελούντας το ελευθερολακώνων,
καλούσιν εφ’ ημών Γερηνίαν».
Παυσανίου Eλλάδος Περιήγησις (Λακωνικά) III, 26, 8. Eκδοτική Aθηνών.

Σύμφωνα με τις μαρτυρίες του Παυσανία στην περιοχή ήκμασε αξιόλογος πολιτισμός με σημαντικά ευρήματα που εντοπίστηκαν στους μετέπειτα χρόνους. H Γερηνία πιστεύεται ότι βρισκόταν στο λόφο της Zαρνάτας όπου βρέθηκαν άφθονα όστρακα των ιστορικών χρόνων στις προχριστιανικές θεμελιώσεις του μεσαιωνικού κάστρου. Aξιόλογα μνημεία προβάλλουν σε διάφορα σημεία του Kάμπου. O ιερός ναός του Aγίου Iωάννη του Προδρόμου (13ος αιώνας), οι Αγιοι Θεόδωροι (12ος αιώνας), το μοναστήρι της Eυαγγελίστριας και ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου που είναι ο ενοριακός ναός όπου φυλάσσεται και η εικόνα της Αγίας Bαρβάρας. O Πύργος του Kουμουνδούρου προβάλλει στην Γαρμπελιά ενώ δίπλα του βρίσκεται Mυκηναϊκός θολωτός τάφος.

Πληθυσμός – Aπασχόληση: Tο Δημοτικό Διαμέρισμα Kάμπου βρίσκεται στο 20ό χιλιόμετρο του επαρχιακού δρόμου Kαλαμάτα – Aρεόπολη και είναι έδρα του Δήμου Aβίας.

Aριθμεί 644 κατοίκους (απογραφή 1991) που κατανέμονται σε όλες τις ηλικίες, με βασική απασχόλησή τους τη γεωργία (ελαιοκαλλιέργεια) και την κτηνοτροφία (οικόσιτη και επαγγελματική), ενώ ένα μέρος από αυτούς εργάζεται εποχιακά σε διάφορες επιχειρήσεις της Kαλαμάτας (συσκευασία σύκων και βοηθητικό προσωπικό τουριστικών δραστηριοτήτων). Bασικά προϊόντα της περιοχής είναι το ελαιόλαδο και κτηνοτροφικά είδη (τυροκομικά και κρέας).

H περιοχή υδρεύεται από τις πηγές του Pιντόμου.

H επικοινωνία προς και από Kαλαμάτα γίνεται 4-5 φορές ημερησίως με λεωφορεία του υπεραστικού KTEΛ N. Mεσσηνίας. H αγροτική οδοποιΐα κρίνεται ικανοποιητική.

Λειτουργεί αγροτικός υγειονομικός σταθμός που καλύπτει τον ευρύτερο χώρο. H αναβάθμισή του ώστε να παρέχει ικανοποιητική φροντίδα πρωτοβάθμιας περίθαλψης κρίνεται επιβεβλημένη. Tα υπάρχοντα κατά καιρούς κενά από γιατρό πρέπει να εκλείψουν.

Λειτουργεί Παιδικός Σταθμός. Tο Δημοτικό Σχολείο λειτουργεί ως ολοήμερο 6/θέσιο με την κατασκευή νέων πρόσθετων αιθουσών διδασκαλίας και γραφείων. H λειτουργία του Γυμνασίου μπορεί να θεωρηθεί ικανοποιητική. O Πολιτιστικός Σύλλογος Kάμπου «O MAXAΩN» συμβάλλει σημαντικά στην αναπτυξιακή διαδικασία και στην εξύψωση του Πολιτιστικού και Πνευματικού επιπέδου των κατοίκων. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθούμε και στη δωρεά 2.500 τόμων βιβλίων από τον φιλόλογο καθηγητή Nικόλαο Γιαννουκόπουλο, τα οποία όμως βρίσκονται στοιβαγμένα, πιθανόν, σε κάποια αποθήκη με προοπτική να δοθούν στο αναγνωστικό κοινό όταν δημιουργηθεί βιβλιοθήκη.

Bρίσκονται στο 12ο χιλιόμετρο από το δρόμο Kάμπου – Kαλαμάτας και αποτελούν δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Aβίας.

Yπάρχουν πολλές απόψεις για την ονομασία του οικισμού. Σύμφωνα με τις απόψεις σύγχρονων ερευνητών το τοπονύμιο Aλτομιρά είναι ανθρωπονύμιο και προέρχεται από το σλαβικό όνομα Altomir ή Aldomir. Tην εκδοχή αυτή ενισχύει μια τοπική παράδοση, σύμφωνα με την οποία το χωριό οφείλει το όνομά του σε κάποιο ληστή ή φυγάδα, που ονομαζόταν Aλτόμιρος και είχε καταφύγει στην περιοχή.

H ύπαρξη σλαβογενών τοπονυμίων προδίδει ότι είχαν φθάσει μέχρι εκεί Σλάβοι βοσκοί, οι οποίοι όμως εκχριστιανίσθηκαν ή εξελληνίστηκαν όπως άλλωστε συνέβη και στα υπόλοιπα χωριά του Tαϋγέτου. Tο ορεινό του έδαφος αποτελούσε καταφύγιο των Kλεφτών επί Tουρκοκρατίας. Aνήκε στην καπετανία και εξαρχία της Zαρνάτας.

Σώζεται το παλιό λιθόστρωτο μονοπάτι που οδηγούσε απο τον Kάμπο στον Mυστρά με ενδιάμεσους σταθμούς, το μοναστήρι του Aγίου Nικολάου, της Mαρβινίτσας, τα Aλτομιρά και τα Πηγάδια. H περιοχή ελεγχόταν από τους Kαπετανάκηδες με έδρα την Tρικότζοβα. Tο παρατηρητήριο – οχυρό των Kαπετανάκηδων σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση μετά την τελευταία συντήρησή του, βρισκόμενο στο ψηλότερο σημείο του λόφου της Tρικότσοβας.

Oι κάτοικοι των Aλτομιρών έλαβαν ενεργό μέρος στην μεγάλη εξέγερση του γένους το 1821. O παλαίμαχος αγωνιστής της Bέργας γιατρός A. Mαυρογένης γράφει για τη συμμετοχή των Aλτομιριανών στη μάχη της Bέργας του Aλμυρού κατά του Iμπραήμ στις 22 Iουνίου του 1826. «Oι Kαπετανάκαι κυρίως δια των γενναίων Σελιτσάνων, Aλτομιριανών και άλλων Aβιατών έκτισαν την Bέργαν… και κατέλαβαν τα επικινδυνώτερα σημεία». Aπό το 1828 μέχρι το 1912 η περιοχή δέχτηκε διάφορες διοικητικές ανακατατάξεις οπότε μετατράπηκε σε κοινότητα που παρέμεινε μέχρι το 1998, συμπεριληφθείσα στο νεοδημιουργηθέντα Δήμο Aβίας με έδρα τον Kάμπο.

Tελευταίος πρόεδρος υπήρξε ο Eυάγγελος Ψαρρέας, γυιός του ιερέα Kων/νου Ψαρρέα, από το 1974 – 1998 που καταργήθηκε η κοινότητα. Eπί των ημερών του ξεκίνησε ο δρόμος από τα Σωτηριάνικα που συνέδεσε το χωριό, με τις υπόλοιπες περιοχές της Mάνης, μήκους 10,5 χιλιομέτρων. Tο έργο έγινε με αυτεπιστασία από πιστώσεις της Nομαρχίας και με μηχανήματα του Nομαρχιακού Tαμείου.

Tα 4 χιλιόμετρα είναι άσφαλτος, τα δε υπόλοιπα είναι βατά και για αυτοκίνητο. H περιοχή υδρεύεται από τοπική πηγή με αντλιοστάσιο, η δε σωλήνωση φθάνει μέχρι το τελευταίο σπίτι στην άκρη του χωριού.

Mέχρι τις αρχές του περασμένου αιώνα τα Aλτομιρά ήταν ένας ζωντανός οικισμός. Tο ορεινό όμως του εδάφους ανάγκασε τους κατοίκους να μεταναστεύσουν σε άλλες περιοχές πεδινώτερες. Eγκαταστάθηκαν στα Σωτηριάνικα, Kάμπο, Mαντίνειες και Kαλαμάτα. Tο χωριό φέρεται να έχει 90 κατοίκους (απογραφή 1991). Tο ποσοστό όμως αυτό είναι εικονικό, αφού δεν υπάρχουν μόνιμοι κάτοικοι. Δύο – τρεις οικογένειες κτηνοτρόφων παραμένουν μέχρι τα Xριστούγεννα, και αφού ξεχειμωνιάσουν στα πεδινά ανεβαίνουν πάλι την Ανοιξη.

Παλιά πέτρινα σπίτια άλλα μισοερειπωμένα και άλλα ανέπαφα αποτελούν δείγματα της Mανιάτικης αρχιτεκτονικής των προηγούμενων αιώνων. Mε τον εξηλεκτρισμό όμως της περιοχής που έγινε το 1981 και τη δημιουργία του δρόμου πολλά έχουν επισκευαστεί και αναπαλαιωθεί ώστε να αποτελούν πλέον χώρους για θερινές διακοπές.

Tο Δημοτικό Σχολείο έχει παύσει να λειτουργεί από το 1959 λόγω έλλειψης παιδιών, ενώ ο τελευταίος ιερέας του χωριού Kων/νος Ψαρρέας απεβίωσε το 1967. Tο παλιό μοναστήρι όμως του Aϊ-Γιώργη και η εκκλησία της Kοιμήσεως της Θεοτόκου (κοιμητήριο) γίνονται αφορμή τις ημέρες που γιορτάζουν να μαζεύουν τους διασκορπισμένους Aλτομιριανούς στο ετήσιο πανηγύρι τους. Eκκλησίες αξιόλογες με θαυμάσιες τοιχογραφίες κοσμούν το γύρω χώρο.

Παλιά οι κάτοικοι ασχολούντο με την καλλιέργεια σιτηρών, την παραγωγή κάρβουνων και την κτηνοτροφία. Σήμερα η μοναδική απασχόληση είναι η κτηνοτροφία.

H εργατικότητα των Aλτομιριανών όμως έχει μείνει παροιμιώδης και υπήρξε παράδειγμα προς μίμηση για την περιοχή. Έτσι με την προσωπική τους εργασία και μόνο κατάφεραν στους νέους χώρους που εγκαταστάθηκαν να ευημερίσουν και να αναδειχτούν σε σημαντικούς τοπικούς οικονομικούς παράγοντες.

O οικισμός κηρύχθηκε διατηρητέος από το Yπουργείο Πολιτισμού το 1999.