Κάτω από τη σκιά της Ακροπόλεως και σε μικρή απόσταση από τον ιερό βράχο της Πνύκας, εκεί, που σε εποχή παγκόσμιου σκοταδισμού και βαρβαρότητος, αντήχησε για πρώτη φορά η θεία φράση «τις αγορεύειν βούλεται», αισθάνομαι την ανάγκη να αφιερώσω τη σύντομη εναρκτήριο ομιλία μου στο διεθνές και πάντα επίκαιρο θέμα «της ελευθερίας στην επιστήμη».

Άλλωστε, σε αυτήν εδώ τη χώρα, στην περίοδο του «χρυσού αιώνα» που ανθούσε η ελευθερία του πνεύματος μπόρεσε ο Ιπποκράτης, μετάγοντας  «την σοφίην εις την ιητρικήν και την ιητρικήν εις την σοφίην» να πατάξει τον δογματικό εμπειρισμό και να θέσει τα θεμέλια της επιστημονικής ιατρικής.

Στην εποχή μας, ύστερα από 25 αιώνες, ζούμε μία επικίνδυνη αναπτυξιακή καμπή της εξελικτικής πορείας της επιστήμης, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά στην αχαλίνωτη ανάπτυξη του τεχνολογικού σκέλους της, που συνέβαλε στην κρίση των ηθικών αξιών.

Ο ταραγμένος αιώνας μας – που τον έβαψαν ποταμοί αίματος από δύο καταστροφικούς παγκοσμίους πολέμους, αναρίθμητες συρράξεις και επαναστάσεις – γνώρισε μία εκπληκτική άνθηση των τεχνολογικών επιστημών, που μαζί με την ιδεολογική σύγχυση και την αμφισβήτηση απειλούν να υποδουλώσουν την ελευθερία της επιστήμης και να περιορίσουν την αναζήτηση της αλήθειας, τα δυο δηλαδή ωραιότερα προνόμια της ανθρώπινης σκέψης.

Η σύγχυση και η αμφισβήτηση έπληξαν ιδιαίτερα την Ανώτατη Παιδεία, όπου τα εκθεμελιωτικά κρούσματα εναντίον παντός «καθιερωμένου» εκδηλώθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο από τον υπερβολικό ενθουσιασμό των νέων, των πάντοτε «ευεξαπατήτων και ελπιζόντων ραδίως»  για να μεταχειριστώ μια φράση του Αριστοτέλη. Αλλά παιδεία χωρίς ελευθερία και επιστημονική έρευνα με παρωπίδες ποτέ δεν καρποφορούν. Χρειάζονται υψηλοί στόχοι και ανώτατα ιδανικά. Για τούτο τα φυτώρια της επιστήμης, οι ιεροί αυτοί χώροι όπου καλλιεργείται το πνεύμα και εξευγενίζεται η ψυχή των νέων, που θα αποτελέσουν την αυριανή ιθύνουσα τάξη, πρέπει να τα αντιμετωπίζουμε με σωφροσύνη και να τα περιβάλλουμε με αγάπη. Και προπαντός, να τα κρατάμε μακριά από πολιτικές εμπάθειες και δουλικές σκοπιμότητες που τα εμποδίζουν να επιτελέσουν την μεγάλη κοινωνική αποστολή τους.

Τα Ανώτατα Πνευματικά Ιδρύματα είναι από τη φύση τους οι χώροι για την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, και αυτών που συντάσσονται, αλλά και εκείνων που αντιτάσσονται ή και αντιπαρατάσσονται στο καθεστώς της κάθε χώρας. Πρέπει να είναι οι μοχλοί για τον αναπροσανατολισμό των ιδεών χωρίς να γίνονται πυρήνες μικρόπνοης κομματικής εκμεταλλεύσεως, υπό το πρόσχημα μιας δήθεν πολιτικοποιήσεως του πανεπιστημιακού χώρου. Γιατί τότε, αντί να παρασκευάζουν συνειδητούς πολίτες και επιστήμονες, «παράγουν» πειθαρχημένους οπαδούς φανατικών δογμάτων και πολέμιους του δημοκρατικού διαλόγου και των αρετών του πανεπιστημιακού πλουραλισμού.

Δεν χωρεί αμφιβολία ότι στην εποχή μας τα πανεπιστήμια περνούν πολλές κρίσεις. Μια από τις σοβαρότερες είναι ασφαλώς η εξάρτησή τους από την κρατική εξουσία που έχει τις ρίζες της στη χρηματοδότηση και που τα αναγκάζει κάποτε να δέχονται εξωτερικές παρεμβάσεις. Είναι όμως αναμφισβήτητο ότι η οικονομική ενίσχυση δεν μπορεί να έχει ως τίμημα τον περιορισμό της ακαδημαϊκής ελευθερίας, ούτε να ανταλλάσσεται με ευκαιριακές σκοπιμότητες που δεν συμβάλλουν στην βελτίωση των σπουδών και της επιστημονικής έρευνας.

Η αύξηση του κόστους των σπουδών και της έρευνας πρέπει να συμβαδίζει  μόνο – και αυτό αποτελεί κοινωνική προϋπόθεση και απαίτηση – με την αύξηση της παραγωγικότητος και της συνολικής αποδοτικότητός τους.

Η έρευνα, ειδικότερα στις θετικές επιστήμες, είναι τόσο πολυδάπανη σήμερα, ώστε χωρίς τα απαιτούμενα τεχνολογικά μέσα να είναι αδύνατος ένας θετικός απολογισμός, ανεξάρτητα από τη σοφία και την ικανότητα των λειτουργών του πνεύματος.

Δεν πρέπει όμως να φεισθούμε καμίας δαπάνης, καμίας οικονομικής θυσίας, εφόσον η έρευνα είναι η απαραίτητη προϋπόθεση και η καλύτερη επένδυση για την πρόοδο της επιστήμης και την ευημερία του κοινωνικού συνόλου.

Η φύση της έρευνας πρέπει να σχεδιάζεται από τον ίδιο τον ερευνητή, ελεύθερα και ανεξάρτητα, με γνώμονα τις εμπνεύσεις του και χωρίς προκαθορισμένα πλαίσια.

Σε περιπτώσεις που οι κοινωνικές απαιτήσεις επιβάλλουν την πραγματοποίηση συγκεκριμένων ερευνών, τότε πρέπει να εξασφαλίζονται υλικά κίνητρα και ηθικές διακρίσεις για την προσέλκυση ερευνητών, χωρίς ωστόσο να παρεμποδίζεται η ελευθερία της επιστημονικής έρευνας.

Ένα σπουδαίο ερώτημα που για εμάς τους ιατρούς ανέκυψε κατά τα τελευταία χρόνια είναι, μήπως θα έπρεπε να τεθεί κάποιος φραγμός στις διεξαγόμενες βιολογικές έρευνες. Αλλά κάτι τέτοιο θα ήταν εξαιρετικά επικίνδυνο γιατί θα αποτελούσε φραγμό  για την επιστημονική πρόοδο αλλά και για τα ιατρικά πειράματα που αποσκοπούν στη βελτίωση της ζωής του ανθρώπου. Η διαμάχη ανάμεσα στους πολιτικούς και στους ερευνητές έχει τις ρίζες της σ΄ ένα κρίσιμο δίλημμα που τους προβληματίζει για το ποιος πρέπει να αποφασίζει, αν οι ενδεχόμενοι κίνδυνοι από μία βασική έρευνα είναι μεγαλύτεροι από τα προσδοκόμενα οφέλη της. Ίσως πάλι θα έπρεπε να θυμηθούμε τον Ιπποκράτη που υποστήριζε ότι «αναγκαίον παντί ιητρώ περί φύσιος ειδέναι… τι έστιν άνθρωπος. Ουκ ένι δυνατόν ιητρικήν ειδέναι, όστις μη οίδεν ό τι έστιν άνθρωπος».

Για να ευδοκιμήσει όμως η έρευνα είναι βέβαια αυτονόητον ότι χρειάζεται η σωστή επιλογή ερευνητών. Αυτή πρέπει να γίνεται με αυστηρά αξιοκρατικά κριτήρια από τους κύριους ερευνητές που έχουν την ευθύνη της διεξαγωγής της.

Μπορεί να υποστηριχθεί ότι ο τρόπος αυτός δεν είναι πάντοτε άμεμπτος και ότι συχνά υποκειμενικοί παράγοντες επηρεάζουν την ορθοκρισία. Η πείρα ωστόσο των αιώνων διδάσκει ότι οι μειονεξίες αυτές ωχριούν μπροστά στις εξωεπιστημονικές παρεμβάσεις που κάποτε αποβαίνουν μοιραίες.

Ιδού, λοιπόν, κυρίες και κύριοι, γιατί πρέπει να διαφυλάσσουμε την πανεπιστημιακή αυτονομία ως «κόρην οφθαλμού», όπως άλλωστε έχει θεσπισθεί και όπως έχει συνταγματικά κατοχυρωθεί στη χώρα μας. Και ιδού γιατί πρέπει όλοι μας να καταδικάζουμε κάθε κρούσμα αυθαιρεσίας ή και αδικαιολογήτων παρεμβάσεων στην ακαδημαϊκή ζωή. Γιατί διαφορετικά, η αδράνειά μας κινδυνεύει να μεταβάλει τα Ανώτατα Πνευματικά Ιδρύματα σε «δούρειους ίππους» ανομολογήτων επιδιώξεων, ξένων προς την ιερότητα της αποστολής των.

Η επιστήμη δεν προοδεύει με φανατικά δόγματα. Και τα αδούλωτα πνεύματα αποστρέφονται τις εξωεπιστημονικές επιρροές από οποιοδήποτε σημείο του ορίζοντα κι αν εκδηλώνονται.

Οι νέοι, όπως όλοι οι διανοούμενοι, δεν μπορούν και δεν πρέπει να απέχουν από την πολιτική δράση. Αλλά πρέπει να διαχωρίζουμε και να μην συγχέουμε τα πολιτικά και τα επιστημονικά καθήκοντα και τις υποχρεώσεις μας που δεν μπορεί να βηματοδοτούνται από τις οποιεσδήποτε κοσμοθεωρίες μας, τουλάχιστον στις θετικές και κατ΄ εξοχήν στις βιοϊατρικές επιστήμες που αναπτύσσονται με ιλιγγιώδη ταχύτητα.

Κυρίες και Κύριοι,

Παιδεία με ελεύθερο και ανεξάρτητο φρόνημα, με υψηλούς στόχους και ευγενικά ιδανικά, με ποιότητα και χωρίς μετριότητα, με ισότητα και χωρίς ισοπέδωση, με ήθος και χωρίς αλαζονεία, είναι τα εφόδια για την πρόοδο και την ανάπτυξη της επιστήμης και την εξασφάλιση της ευημερίας και της ειρήνης των λαών. Μία παιδεία δηλαδή με υψηλό επίπεδο διδασκαλίας και σύγχρονη έρευνα, που εξασφαλίζονται από την ελευθερία και την ανεξαρτησία της επιστήμης, όπως την οραματίσθηκε ο Αριστοτέλης υπεραμυνόμενος ότι οι επιστήμονες πρέπει  «μανθάνειν ου μόνον τοις φιλοσόφοις ήδιστον αλλά και τοις άλλοις ομοίως».