Του Νικ. Ε. Μαραμπέα, Σχολικού Συμβούλου Φυσικών*.

Η πορεία προς τη διαμόρφωση των επιστημονικών πεδίων των Φυσικών  Επιστημών είναι μακρά και επίπονη. Ταυτίζεται σχεδόν με την ίδια την ιστορία της ανθρωπότητας και ακολουθεί περίπου της ίδιες διαδρομές. Μπορούμε όμως σχηματικά να προσδιορίσουμε χαρακτηριστικούς σταθμούς μέχρι την ωριμότητα, δηλαδή μέχρι την καθιέρωση υποβάθρου, ώστε να πάρουν τα χαρακτηριστικά αυτοτελούς επιστήμης. Την ίδια περίπου διαδρομή ακολουθεί και η διδασκαλία τους, είτε με άτυπη μορφή, δηλαδή ατομικά, είτε με συστηματική μορφή, δηλαδή σε σχολικά σχήματα.

Η Αρχαία Ελλάδα μπορεί να θεωρηθεί ως αφετηρία γι` αυτή τη σχηματοποίηση. Στις κατάλληλες πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν στην εποχή της το ανθρώπινο πνεύμα μεγιστοποιούσε τις δυνατότητες του και διατύπωνε, σε συζητήσεις και σε κείμενα, τις συλλήψεις του. Οι απαρχές των στοιχείων των φυσικών επιστημών διαμορφώνονται ως αποτελέσματα φιλοσοφικής παρατήρησης και προσέγγισης του φυσικού κόσμου. Τα αποσπάσματα αυτών των προσεγγίσεων που έφθασαν μέχρι της ημέρες μας καταμαρτυρούν τα υψηλά πνευματικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων  στη διαδικασία αυτή. Τα στοιχεία αυτών των παρατηρήσεων συστηματοποιούνταν με βάση την αυξημένη διαίσθηση και την ενόραση και διαμόρφωναν τους πρώτους κανόνες από την προσέγγιση του φυσικού κόσμου.

Η κοινωνική και πολιτική μετεξέλιξη στον Ευρωπαϊκό χώρο με τα διοικητικά μορφώματα που συνεπέφερε μετατόπισε το κέντρο βάρους της ανθρώπινης δραστηριότητας από τη φιλοσοφική σκέψη σε πεδία δημιουργίας πρακτικών αποτελεσμάτων. Μόνο στον όψιμο μεσαίωνα, στα μοναστήρια και στις αυλές φωτισμένων τοπικών ηγεμόνων, άρχισε να διαμορφώνεται η τάση για επαναπροσέγγιση των στοιχείων του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, μεταξύ των οποίων και τις απόψεις των φυσικών φιλοσόφων. Σ` αυτό το κλίμα, άρχισαν να κινούνται οι σύγχρονοι ερευνητές που, με την βελτίωση των εποπτικών μέσων, μπόρεσαν να επαναλαμβάνουν και να συστηματοποιούν τις παρατηρήσεις τους. Οι περιπτώσεις του Κοπέρνικου, του Κέπλερ, του Τύχο Μπράχε, του Κέπλερ, του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα εντάσσονται στη χρονική προέκταση αυτού του ευνοϊκού κλίματος, με όλες τις αναστολές και τις πισωδρομήσεις που δημιουργούσε η τάση για γεωγραφική επέκταση και παραγωγή προϊόντων σε ένα συντηρητικό κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον. Όμως οι πειραματικές διατάξεις που διαμόρφωσαν για τη συστηματοποίηση και επαλήθευση των αρχικών τους παρατηρήσεων, με τελικό αποτέλεσμα τη διατύπωση των σχετικών νόμων, αποτελούν το πρώτο βήμα για τη δημιουργία των Φυσικών Επιστημών. Ο χαρακτήρας αυτής της νέας επιστήμης, και η αποκόλλησή της από την προϊστορία της, έγκειται ακριβώς σ` αυτά τα εννοιολογικά της εργαλεία: την παρατήρηση και το πείραμα, που θα την ακολουθούν σ` όλη  την τόσο εκτεταμένη εξέλιξή της μέχρι τις ημέρες μας.

Η Γαλλική Επανάσταση και οι φιλελεύθερες ιδέες που εξέπεμψε διαμόρφωσαν το κατάλληλο κλίμα για τη διάδοση και επέκταση των φυσικών επιστημών. Κυρίως όμως, η πορεία τους προσδιορίστηκε από τις εφαρμογές τους που ικανοποιούσαν και ικανοποιούν τις ανάγκες του ανθρώπου. Εννοούμε το ευρύτατο πεδίο της τεχνολογίας, που είχε και εκείνη τεράστια ανάπτυξη μέχρι την εποχή μας. Αυτή η αχώριστη σχέση μεταξύ του περιεχομένου των φυσικών επιστημών και της χρήσης του για την ικανοποίηση των πρακτικών αναγκών του επαναφέρει στο προσκήνιο την ταυτολογία πειράματος και φυσικών επιστημών και διαμορφώνει την αναγκαιότητα της ένταξης της πειραματικής πτυχής στη διδασκαλία τους, απαραίτητο στοιχείο αφομοίωσης για την κατανόηση των φυσικών νόμων και των λειτουργιών της φύσης, αλλά και δεξιοτήτων αναγκαίων στο σύγχρονο άνθρωπο.

Φωτισμένοι ΄Ελληνες δάσκαλοι των φυσικών επιστημών, όπως ο Κωνσταντίνος Κούμας, ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ο Βενιαμίν Λέσβιος, ο Δανιήλ Φιλιππίδης μετέφρασαν και δίδαξαν στοιχεία από τις φυσικές επιστήμες με βάση της νέες αντιλήψεις στα λίγα σχολεία της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας. Οι νέες αντιλήψεις για την πειραματική βάση των φυσικών επιστημών που οριοθετούνται μετά την εποχή του Νεύτωνα, σύμφωνα με τους σοφούς αυτούς δασκάλους, προωθούνται με “την εξορία από την πειραματικήν φυσικήν πασών των ματαίων υποθέσεων”, λόγω “του συνδυασμού των πειραμάτων με τον ορθόν συλλογισμόν” και “την ερμηνεία των νόμων της φύσεως”.

Στο νεοελληνικό κράτος ετέθη ως πρώτη προτεραιότητα η καταπολέμηση του σχεδόν πλήρους αναλφαβητισμού. Γι` αυτό η διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών προβάλλει δειλά στα σχολικά προγράμματα και στηρίζεται διδακτικά από δασκάλους με σπουδές στις φυσικές επιστήμες, μόλις πριν από ένα αιώνα. Με οδύνες εξάλλου προέκυψε η αποκόλληση της Φυσικομαθηματικής Σχολής από τα σπλάχνα της Φιλοσοφικής στο μοναδικό τότε στον τόπο μας Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Και τα προγράμματα σπουδών για πολλά χρόνια είχαν σοβαρές επιδράσεις από αριστοτελικές αντιλήψεις. Η ίδρυση και λειτουργία πριν από 70 χρόνια του δεύτερου Πανεπιστήμιου στη Θεσσαλονίκη και ο διαχωρισμός των Φυσικομαθηματικών Σχολών σε επί μέρους τμήματα, απετέλεσαν σημαντικούς παράγοντες  για τη στήριξη της διδασκαλίας των φυσικών επιστημών σύμφωνα με τους επιστημονικούς κανόνες. 

Αυτή η οδυνηρή πορεία προς την πειραματική διδασκαλία των φυσικών επιστημών φαίνεται ότι οδεύει σε μια αίσια προοπτική. Ο εφοδιασμός, τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, των τότε Πρακτικών Λυκείων με εποπτικά μέσα διδασκαλίας των φυσικών επιστημών, η εισαγωγή της διδασκαλίας του προγράμματος PSCC στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας, η θεσμοθέτηση των Εργαστηριακών Κέντρων Φυσικών Επιστημών (ΕΚΦΕ) σε κάθε Νομό, η συγγραφή των νέων βιβλίων για τις φυσικές επιστήμες με τη μορφή διδακτικών πακέτων που περιέχουν ως αναπόσπαστο τμήμα τους εργαστηριακούς οδηγούς, οι κατασκευαστικές παρεμβάσεις στα εργαστήρια των Λυκείων αρχικά και, ελπίζομε σύντομα και των Γυμνασίων, και ο εφοδιασμός τους με τα αναγκαία διδακτικά όργανα και υλικά, αποτελούν βήματα που μπορούν να στηρίξουν μια  αισιόδοξη προοπτική.

Εμείς εδώ στη Λακωνία, και στη Μεσσηνία, επιχειρούμε να δώσομε ένα μήνυμα: ότι ο ανθρώπινος παράγοντας δεν θα υστερήσει στη διαφαινόμενη θετική εξέλιξη για μια επαναπροσέγγιση στην πειραματική διδασκαλία των φυσικών επιστημών, όπως επιβάλλει η επιστημονική ιδιοσυστασία τους. Από το 1992 διανύομε μικρά και σταθερά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση: α) Θεσπίσαμε, με έναρξη το 1993, ημερήσιες ή διήμερες επιμορφωτικές συναντήσεις κοντά στο χρόνο λήξης του διδακτικού έτους, αντίστοιχες με την παρούσα. Οι συναντήσεις αυτές συστηματοποιήθηκαν με σύνταξη και υλοποίηση σχετικών εξακτινωμένων προγραμμάτων στα πλαίσια του ΠΕΚ Τριπόλεως, β) πήραμε απάνω μας το θέμα των κτιριακών μετασκευών και των εξοπλισμών των ΕΚΦΕ Μεσσηνίας και Λακωνίας, που λειτουργούν ήδη 5 – 8 χρόνια και αποτελούν χώρους έντονης δραστηριότητας για όλα τα θέματα των φυσικών επιστημών, γ) συνεργαστήκαμε αρμονικά με τους καθηγητές του προωθούν τις δράσεις των ΕΚΦΕ και προσεγγίσαμε, σε μεγάλο βαθμό και στην ουσία τους, τους σκοπούς τους, διαμορφώνοντας υψηλού επιπέδου τεχνογνωσία, δ) είχαμε ιδιαίτερα καλές σχέσεις με όλους τους τοπικούς παράγοντες των Νομών και των περιοχών τους και υποβοηθηθήκαμε στη διαμόρφωση συνθηκών πλήρους επάρκειας στην υλικοτεχνική υποδομή των ΕΚΦΕ και ε) διαμορφώσαμε επιμορφωτική ζώνη για εργαστηριακή διδασκαλία των φυσικών επιστημών (Τρίτες για τη Μεσσηνία και Τετάρτες για τη Λακωνία, ώρες 11.30 έως 14.00), από 5ετίας ήδη, που το τρέχον σχολικό έτος, λόγω και της φυσικής ωριμότητας και εμπειρίας που έχει ήδη προκύψει, έχει αποκτήσει τη μέγιστη ανάπτυξη με 30 συναντήσεις κάθε διδακτικό έτος. ΄Υστερα από συνεργασία με τους σχολικούς συμβούλους των δασκάλων διαμορφώνομε προγράμματα επιμόρφωσης για όσους διδάσκουν φυσικές επιστήμες στο Δημοτικό Σχολείο, προσπαθώντας έτσι να κάνομε παρεμβάσεις στην αφετηρία του Ενιαίου Πλαισίου Προγράμματος Σπουδών για τις επιστήμες μας.

Ευελπιστούμε ότι στη νέα περίοδο που ανοίγει με την έγκριση του 2^ου Ειδικού Επιχειρησιακού Προγράμματος για δράσεις στην εκπαίδευση, και λόγω του υψηλού προϋπολογισμού του, θα συντονιστούν και θα προωθηθούν οι διαδικασίες για την πειραματική διδασκαλία των φυσικών επιστημών στην εκπαίδευση, που αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την προώθηση υψηλού επιπέδου πανεπιστημιακών σπουδών στις φυσικές επιστήμες και την τεχνολογία.

* Εισαγωγική εισήγηση στην ημερίδα με τίτλο: Η διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών, που διεξήχθη στη Σκάλα Λακωνίας, στις 30.03.2001.

Η συμβολή της Αρχαίας Ελληνικής σκέψης στη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική ζωή εκφράζεται μέσα από το πρόγραμμα διδασκαλίας της Γ΄ Λυκείου, και ειδικότερατης Θεωρητικής Κατεύθυνσης. Η επίδραση αυτή διαμορφώνεται εξελικτικά βήμα – βήμα με την επιλογή κειμένων, που διδάσκονται στο σχολείο από την Α΄ τάξη Γυμνασίου, είτε από το πρωτότυπο είτε σε μετάφραση, και  εκφράζουν χαρακτηριστικά την αρχαία Ελληνική σκέψη και τις κατευθύνσεις της. Η μικτή επιλογή, μετάφραση και πρωτότυπο, προέρχεται από τη στόχευση για  σταδιακή διαμόρφωση των δυνατοτήτων προσέγγισης των μαθητών στις ιδέες των κειμένων. Γι` αυτό παρουσιάζονται αρχικά αρχαιοελληνικά κείμενα στη νεοελληνική γλώσσα και στη συνέχεια, μετά τη διδασκαλία και στοιχείων της αρχαιοελληνικής γλώσσας παρουσιάζονται αρχαιοελληνικά κείμενα στο πρωτότυπο, με αφετηρία τα συνταγμένα σε απλή μορφή γλώσσας και ταυτόχρονα με προσιτό περιεχόμενο. Μ` αυτή τη διδακτική προσέγγιση παρουσιάζονται στη Β΄ και τη Γ΄ τάξη του Λυκείου και στους μαθητές της Θεωρητικής Κατεύθυνσης κείμενα πυκνά σε νοήματα και πολιτική σκέψη. Ειδικότερα στη Β΄ τάξη διδάσκονται ρητορικοί λόγοι και λυρική ποίηση, ενώ στη Γ΄ τάξη πολιτικά και φιλοσοφικά κείμενα, από το Θουκυδίδη ο Επιτάφιος του Περικλή, από τον Πλάτωνα ο Πρωταγόρας και η Πολιτεία και από τον Αριστοτέλη τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά.

Θα ασχοληθώ στη συνέχεια  με την περίπτωση της διδασκαλίας κειμένων του Πλάτωνα και ιδιαίτερα κειμένων από τον Πρωταγόρα. Και αυτό για να επιχειρήσω να δικαιολογήσω αυτή τη διδακτική επιλογή, να τη συνδέσω, δηλαδή με τους στόχους του εκπαιδευτικού συστήματος και τη διαπαιδαγώγηση των μαθητών που έχουν πρόθεση να φοιτήσουν μελλοντικά σε σχολές δασκάλων της αρχαιοελληνικής γλώσσας και γραμματείας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ή γενικότερα να ακολουθήσουν ανθρωπιστικές σπουδές εμποτισμένες με τις ιδέες που περιέχονται στο κείμενο.

Αν η διαπαιδαγώγηση αποτελεί εκπαιδευτικό στόχο της χώρας μας, οι ιδέες του κειμένουα αποτελούν ταυτόχρονα πρωτόλεια για τη διαμόρφωση της σύγχρονης πολιτικής σκέψης, στην οποία στηρίχθηκαν τα δημοκρατικά πολιτεύματα, αρχικά στην Ευρώπη με το διαφωτισμό και στη συνέχεια και σε άλλες Ηπείρους.

Σύντομη παρουσίαση του κειμένου.

Στο κείμενο που διδάσκεται παρουσιάζονται 7 αποσπάσματα και επιχειρείται, μέσω του πρωτότυπου και της μετάφρασης, σύνδεση των μηνυμάτων που περιέχονται σ` αυτά με το συνολικό έργο. Αυτό επιχειρείται  με την εμφάνιση των φιλοσοφικών ιδεών και των κοινωνικών και πολιτικών μηνυμάτων που περικλείονται σ` αυτές τις ενότητες.

Τα μαθήματα  του σοφιστή Πρωταγόρα στους νέους, σύμφωνα με τον Σωκράτη που διηγείται το διάλογο μαζί του και τον Πλάτωνα που τον καταγράφει, στοχεύουν να προσδώσουν στους νέους: «Ευβουλία περί των οικείων, όπως αν άριστα την αυτού οικίαν διοικοί και περί των της πόλεως, όπως τα της πόλεως δυνατώτατος αν είη και πράττειν και λέγειν». Δηλαδή σε μετάφραση:  Η σωστή λήψη αποφάσεων και για τα ιδιαίτερα δικά του ενδιαφέροντα, ώστε να διαχειρίζεται όσο πιο πετυχημένα γίνεται την οικονομική κατάσταση του σπιτιού του, και για τα θέματα της πολιτείας, ώστε να είναι όσο γίνεται πιο ικανός σε δράση και σε λόγο για τα συμφέροντα της πολιτείας. Και ο Σωκράτης απαντά: «΄Αρα, έπομαί σου τω λόγω; Δοκείς γαρ μοι λέγειν την πολιτικήν τέχνην και υπισχνείσθαι ποιείν άνδρας αγαθούς πολίτας,». Δηλαδή σε μετάφραση: Σε παρακολουθώ σωστά σε όσα λες; Μένω δηλαδή με την ιδέα ότι εννοείς την πολιτική τέχνη και πως αναλαμβάνεις να κάνεις τους ανθρώπους άξιους πολίτες. Από τη στιχομυθία φαίνεται ότι ο Σωκράτης αμφισβητεί και τη δυνατότητα διδαχής τρόπων λήψης ορθών αποφάσεων, αλλά και τη δυνατότητα μεταφοράς του τρόπου λήψης ατομικών αποφάσεων  από το ατομικό σε ευρύτερο κοινωνικό και σε πολιτικό επίπεδο. Για να άρει την αμφισβήτηση αυτή ο Πρωταγόρας επιχειρηματολογεί με τρεις μεθόδους: α) Με την επίκληση στοιχείων από την Ελληνική Μυθολογία και ειδικότερα στοιχείων από τα η Θεογονία του Ησιόδου και τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου. Β) Με συνεχή λόγο πλήρη αλληλένδετων επιχειρημάτων, με τη μορφή διαλέξεως. Και γ) με την αξιοποίηση ποιητικών κειμένων από τα αποθέματα του προϋπάρχοντος Ελληνικού πολιτισμού. ΄Οπως το απόσπασμα από τον ποιητή Σιμωνίδη: Ανδρ` Αγαθόν μεν αλαθέως γενέσθαι/χαλεπόν, χερσίν τε και ποσί και νόω/τετράγωνον, άνευ ψόγου τετυγμένον. Που σημαίνει σε νεοελληνική απόδοση: Άνθρωπος άξιος στο λέω ασάλευτα να γίνεις/ φοβερό, χέρια και πόδια και μυαλό/τετράγωνος, δίχως ψεγάδι εργασμένος . Σ` αυτή τη ροή της φιλοσοφικής σκέψης του Πρωταγόρα ο Σωκράτης αντιτάσσει τη διαλεκτική μέθοδο, δηλαδή την εκμαίευση θέσεων και απόψεων μετά από υποβολή εύστοχων ερωτήσεων. Έτσι οδηγεί το διάλογο στα πεδία που για εκείνον είναι ανάγκη να φωτισθούν, ώστε μετά τη διατύπωση των θέσεων και απόψεων για τα επιμέρους σημεία και τις επιμέρους πτυχές του θέματος της συζήτησης, να προκύψουν και συμπεράσματα, όσο το δυνατό περισσότερο αποδεκτά από τους επιχειρηματολογούντες ή συμμετέχοντες, με παρεμβάσεις, στη συζήτηση.

Αξίζει ιδιαίτερη αναφορά στο τελευταίο διδασκόμενο απόσπασμα του έργου. Σ` αυτό ο Πρωταγόρας απαντά στο επιχείρημα του Σωκράτη ότι είναι αδύνατη η διδασκαλία της αρετής, γιατί, απλούστατα, οι ενάρετοι θάπρεπε να διαμορφώνουν ενάρετους απογόνους, γεγονός που  δεν διαπιστώνεται στην πράξη. Ο Πρωταγόρας περιγράφει, το πως κατά τη γνώμη του προκύπτει η διδασκαλία της αρετής στους νέους. Αμέσως μετά τη γέννηση του παιδιού, στο σπίτι από τα μέλη της οικογένειας που επιδιώκουν το παιδί να γίνει όσο καλύτερο είναι δυνατό. Του διδάσκουν τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι ωραίο και τι είναι άσχημο, τι είναι θεάρεστο και τι όχι.  Στη συνέχεια το στέλνουν στους δασκάλους και εκείνοι τα διδάσκουν κείμενα με υψηλές ποιοτικά έννοιες, τα βάζουν να τα αποστηθίζουν και να απομνημονεύσουν τις υψηλές ιδέες που περιέχουν, δημιουργώντας ζήλο και έφεση για μίμηση των άξιων. Με την ενηλικίωση του έρχεται η διαπαιδαγώγησή του από το κράτος. Αυτή συνίσταται στην υποχρέωση για μελέτη και τήρηση των νόμων που έχει θεσπίσει η Πολιτεία. Έτσι, με την τήρηση των νόμων αλλά και με την πρόβλεψη της τιμωρίας για εκείνους που τους παραβιάζουν, διαμορφώνεται η πολιτική αρετή, ως απώτερο στοιχείο διαπαιδαγώγησης των νέων.

Γενικευμένα κοινωνικά και πολιτικά μηνύματα από το κείμενο.

Η γενικότερη πολιτική αντιπαράθεση που αναδεικνύεται μέσα από το κείμενο προσδιορίζεται ανάμεσα στην παγιωμένη αντίληψη και στις νέες ιδέες, που μπορούν να προκύψουν από πολυποίκιλες συνθέσεις των στοιχείων της γνώσης. Ο Πλάτωνας που είχε ήδη διαμορφώσει πολιτικά πρότυπα, με επίκεντρο το βασιλιά – φιλόσοφο της Πολιτείας του, επιχειρεί μέσω της επιχειρηματολογίας του Σωκράτη να διατηρήσει αυτά τα μηνύματα ακέραια και απρόσβλητα από άλλες δοξασίες. Ο Πρωταγόρας, όπως και οι άλλοι Σοφιστές, μέσω των επιχειρημάτων τους δίνουν δυναμική διάσταση στην πολιτική σκέψη, ανάγοντας τη μεταβολή ως καθοριστικό στοιχείο της ποιοτικής βελτίωσης και της προόδου. Στην πορεία αυτών των μεταβολών χαρακτηριστική είναι η επίδραση της κοινωνίας και των αλληλεπιδράσεων κοινωνίας – ατόμου. Το γεγονός ότι ο διάλογος δεν καταλήγει, δεν οδηγεί σε τελική έκβαση, δηλαδή νίκη των επιχειρημάτων της μιάς ή της άλλης πλευράς, δεν σημαίνει τίποτ` άλλο παρά το σεβασμό των επιχειρημάτων της κάθε πλευράς, από την άλλη, αλλά και την αμοιβαία αποδοχή της συγκρότησης και της προσωπικότητας των συνομιλητών. Αποτελεί και αυτό το σημείο χαρακτηριστικό αποφυγής του δογματισμού στην  αρχαιοελληνική σκέψη. Η κοινή αποδοχή εξ` άλλου της θέσης ότι κάθε πολίτης διαθέτει ένα ελάχιστο πολιτικής σκέψης, πάνω στο οποίο οικοδομείται η πολιτική αρετή, αποτελεί μια εδραία βάση για τη γεφύρωση των διαφορετικών απόψεων και την εισαγωγή στα επόμενα σημεία διερεύνησης αυτού του μεγάλου θέματος. Σημείων όπως, το πως προκύπτει η αρετή και ποια στοιχεία συναπαρτίζουν την ενάρετη ζωή, αν αρετή είναι μόνον γνώση και αν η ηδονή αποτελεί στοιχείο της ενάρετης ζωής. Τελικά οι απόψεις συγκλίνουν στην αποδοχή ότι η ατομική και η πολιτική αρετή αλληλεπιδρούν, αλλά και αλληλοσυνδέονται.

Αξιοσημείωτη είναι η κατάληξη του διαλόγου, με το Σωκράτη να λέει: Και η αυλαία που μόλις τώρα έπεσε κλείνοντας τη συζήτηση, σα να μου φαίνεται ότι μας κατακρίνει πιά και μας περιγελά. Και αν ήταν να έπαιρνε φωνή και μας περιγελούσε, να τι θα έλεγε: Τι απίθανοι που είσαστε εσείς οι δύο, Σωκράτη εσύ, αλλά κι εσύ Πρωταγόρα! Εσύ ο πρώτος, μας λες αρχή – αρχή ότι δεν είναι η αρετή κάτι που να διδάσκεται. Και τώρα να, ορμάς να αντιταχθείς στον εαυτό σου, καθώς πασχίζεις να αποδείξεις πως τα πάντα στον κόσμο είναι επιστήμη, κι ότι αυτή είναι κι η δικαιοσύνη, αυτή και η αυτοκυριαρχία, αυτή και η ανδρεία. Δε θα βρισκόταν καλύτερος τρόπος για να αποδειχθεί ότι η αρετή διδάσκεται. Γιατί αν πραγματικά η αρετή δεν ήταν επιστήμη, παρά ήταν κάτι άλλο, όπως πάσχιζε να υποστηρίξει ο Πρωταγόρας, τότε ολοφάνερα δε θα μπορούσε να διδάσκεται. Τώρα, όμως, αν δούμε τελικά ότι δεν είναι παρά επιστήμη πέρα για πέρα, γι` αυτό που αγωνίζεσαι εσύ Σωκράτη, θα είναι τότε παράδοξο αν αυτή δε μπορεί να διδάσκεται. Από το άλλο μέρος πάλι ο Πρωταγόρας, αρχικά πρόβαλε την υπόθεση πως είναι κάτι που διδάσκεται. Τώρα κι αυτός μοιάζει σα να ορμά τελείως αντίθετα, να δείξει ότι λίγο ακόμα κι η αρετή κάθε άλλο είναι παρά επιστήμη. Κι έτσι δεν θα απόμενε κανένας τρόπος για να μπορεί να διδαχθεί.

Υπάρχει άραγε καλύτερη κατάληξη διαλόγων; Καλύτερη από την κατάληξη βήμα – βήμα σε συμπεράσματα αλληλεπιδράσεων και αλληλο- επηρεασμών; Ελπίζω ότι αυτή θα είναι η κατάληξη και των δικών μας διαλόγων στα πλαίσια αυτού του σεμιναρίου.

*Παρουσιάστηκε σε διεθνές σεμινάριο εκπαιδευτικών, με θέμα την Πλατωνική σκέψη και φιλοσοφία, που πραγματοποιήθηκε στη Λευκωσία τον Απρίλιο 2005

Στις 4 Αυγούστου, άφησε το μάταιο τούτο κόσμο σε ηλικία 105 ετών. Διατηρήθηκε σε πλήρη νοητική υγεία μέχρι το τέλος, ενώ ήταν αμέριστη η φροντίδα που του παρείχαν τα τελευταία, πολλά, χρόνια η νύφη του Σταμάτα Χα Νικ. Ξυδέα και η οικογένειά της.

Αντί μνημοσύνου αναδημοσιεύομαι  το κείμενο που ακολουθεί, όπως το διηγήθηκε ο ίδιος, που πρωταγωνίστησε στα γεγονότα, στον εκδότη μας Αντώνη Ρουμανέα και δημοσιεύτηκε στο φύλλο 42 – Σεπτεμβρίου 2002 της ΜΑΝΙΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ.

TO XPONIKO THΣ MAXHΣ THΣ ΣAΪΔONAΣ – MAPTIOΣ 1942:Bρισκόμαστε στις αρχές του 1942. Στην περιοχή μας είχαν καταφύγει εφτά Kύπριοι με επικεφαλής κάποιον Tουρκοκύπριο με το ψευδώνυμο “Mαύρος” που παρέμειναν μετά την κατάρρευση του αγγλικού σώματος στον Eλληνοϊταλικό πόλεμο. Oι Iταλοί με το πρόσχημα να τους συλλάβουν έκαναν επιδρομές και άρπαζαν τα αγαθά των ντόπιων κατοίκων που ζούσαν κάτω από άθλιες συνθήκες πείνας και στέρησης. Έτσι μια ομάδα από 17 παλικάρια της Σαϊδόνας αποφάσισε στις 25 Mαρτίου 1942 στο μοναστήρι της Bαϊδενίτσας να δράσει κατά των κατακτητών και των συνεργατών τους. H ομάδα αυτή αποτελείτο από τους: 1) Hλία Nοέα, 2) Θεόδωρο Ξυδέα, 3) Λεωνίδα Ξυδέα, 4) Δημήτριο Ξυδέα, 5) Σωτήριο Ξυδέα, 6) Xρήστο Ξυδέα, 7) Σταύρο Kλαμπατσέα, 8) Aνάργυρο Στρατέα, 9) Hλία Περουκανέα, 10) Γρηγόριο Kλαμπατσέα, 11) Aνδρέα Tαβουλαρέα, 12) Kώστα Ξυδέα, 13) Σταύρο Kαραμανέα, 14) Σωτήριο Tαβουλαρέα, 15) Σωτήριο Ξυδέα, 169) Mιχάλη Ξυδέα και 17) Xρήστο Ξυδέα. Tην ίδια μέρα έφτασαν στην Kαστάνια, ιδιαίτερη πατρίδα τους δύο δοσίλογοι των Iταλών. Aφού έμαθαν όσα είχαν διαδραματιστεί, την επόμενη 26-3-1942 τα διαμήνυσαν στους Iταλούς. Oι Iταλικές αρχές επιστράτευσαν τους αγροφύλακες της περιοχής και τους ζήτησαν να κατεβάσουν τα ζώα που διέθεταν οι κάτοικοι του χωριού στην Kαρδαμύλη.

Oι κάτοικοι όμως δεν πειθάρχησαν. Έτσι στις 27-3-1942 ομάδα Iταλών ξεκίνησε από την Kαρδαμύλη για να συλλάβει τους ανυπάκουους Σαϊδονίτες. Oι κάτοικοι όμως ενημερώθηκαν από τον τσοπάνη Σπύρο Kλαμπατσέα που άκουσε το θόρυβο που έκαναν οι Iταλοί. Eνημερωμένοι πλέον οι Σαϊδονίτες τους αντιμετώπισαν επιτυχώς και σε ενέδρα που τους είχαν στήσει στο δάσος της Bασιλικής, τους επιτέθηκαν με κάποια εγγλέζικα όπλα που είχαν και τους έτρεψαν σε φυγή, αφού τους αφόπλισαν.

Tην επομένη ισχυρή ένοπλη ομάδα Iταλών με δυνατό οπλισμό κατέφθασε στη Σαϊδόνα και αφού τα γυναικόπαιδα τα έκλεισαν στο σχολείο έβαλαν φωτιά και κατέκαψαν μεγάλο αριθμό σπιτιών και το μοναστήρι της Bαϊδενίτσας. Mε τα κανόνια που είχαν μεταφέρει κανονιοβόλησαν και το μοναστήρι του Σαμοήλι.Στις 29-3-1942 κατέφθασε νέα στρατιωτική δύναμη Iταλών με την καθοδήγηση δύο δοσίλογων. Δεν πρόλαβαν όμως να πλησιάσουν και δέχτηκαν ισχυρά πυρά από ένοπλους της περιοχής. Tρομοκρατήθηκαν και το ’βαλλαν στα πόδια. O ένας από τους δοσίλογους που ήταν και διερμηνέας συνελήφθηκε. Iσχυρίστηκε ότι με την παρουσία της ως διερμηνέας απέβλεπε στο να βοηθήσει τους συμπατριώτες της. Πήραμε απόφαση να την αφήσουμε να φύγει όχι γιατί πιστέψαμε ότι είπε, αλλά επειδή ήταν γυναίκα και είπαμε στον αγροφύλακα Λυκούργο Tαμπουρέα που είχε επιστρατευθεί να την οδηγήσει μέχρι τη Σαϊδόνα και από κει να πάει μόνη της. Eκείνος την πήγε στην Kαρδαμύλη. Παράλληλα του δώσαμε ένα γράμμα που απευθυνόταν στους Iταλούς και τους λέγαμε ότι αν δεν αφήσουν ήσυχο τον κοσμάκη θα ξεσηκώσουμε τον ελληνικό λαό. Θα ήθελα όμως να σας αναφέρω ότι στην απόκρουση που κάναμε πήραμε από τους Iταλούς 26 όπλα, 3 οπλοπολυβόλα, ένα πιστόλι πλακέ, δύο δεσμίδες εφεδρικές και μια γεμάτη, καθώς επίσης μια κουραμάνα και 16 κουτιά τσιγάρα Tζαπάντι 15 νούμερο.

Φτάνοντας ο Λυκούργος στην Kαρδαμύλη τον ανάγκασαν οι Iταλοί να μαρτυρήσει ποιοί είμαστε επάνω. Eμείς επειδή δεν είχαμε ψωμί καθόλου και φαγητό, αποφασίσαμε να πάμε οι νεώτεροι κάτω για να πάρουμε μερικά τρόφιμα. Πήραμε ψωμί και φαγητό και τα πήγαμε επάνω. Φάγαμε, μείναμε σε κάτι καλύβες, αλλά το κρύο ήταν ανυπόφορο. Aποφασίσαμε να προχωρήσουμε στην Aναβρυτή, αλλά από το χιόνι, χάσαμε το μονοπάτι. Tαλαιπωρηθήκαμε. Tο πρωί κατεβήκαμε στο βουνό. Nάσου μπροστά μας και ο “Mαύρος” με την παρέα του. Tι έγινε του είπαμε. Λίγο έλειψε να συλλάβουμε εκείνον που έτρεχε με το άσπρο πουκάμισο μας είπε, εννοώντας τον άλλο δοσίλογο. Mας ξέφυγε όμως. Mείναμε εκεί για λίγο και ο “Mαύρος” εξαφανίστηκε. Tι γινόταν στο χωριό δεν γνωρίζαμε. Aποφασίσαμε να πάμε στην Aράχωβα για να βρούμε κάτι να φάμε. H ομίχλη όμως μας οδήγησε στην Kαστάνια. Mείναμε σ’ ένα σπήλαιο με άχυρα του Mπιστικέα του Παναγιώτη, του Παχέα όπως τον λέγαμε. H πείνα και η εξάντληση όμως μας είχαν καταβάλει. Παρακάτω είχε τα γίδια του ο Πέτρος ο Ξυδέας. Aποφασίσαμε δύο – τρεις να κατεβούμε. Mόλις μας είδε του ζητήσαμε ένα κατσίκι, μας το ’δωσε και αφού το βράσαμε το πήγαμε επάνω και φάγαμε όλοι μαζί. Tο πρωί δειλά – δειλά κοιτούσαμε το χωριό. Ήταν καμένο. Eίχαν κάψει και το δικό μου σπίτι. Παιδιά και γέρους τους είχαν κατεβάσει στην Kαρδαμύλη. Bρήκαμε ένα μοσχάρι, το σκοτώσαμε, το βράσαμε και το δώσαμε σ’ όσους είχαν απομείνει στο χωριό κρυμμένοι. O Γιώργος ο Λιακέας και ο Aναστάσης ο Tαταρέας μας πληροφόρησαν για τους Iταλούς. Oι Iταλοί όμως αφού μας είδαν μας κάνουν επίθεση. Eμείς με τον οπλισμό μας τους απωθουμε. Στη συμπλοκή σπάζει το χέρι του ο Nοέας. Tι να κάνουμε όμως μέσα στην ερημιά. Σκίζουμε ένα πουκάμισο και με μια φλούδα από έλατο του το δένουμε. Έπρεπε οπωσδήποτε όμως να πάει στην Kαλαμάτα. Mόνος του δεν μπορούσε. O Θοδωρής ο Ξυδέας αναλαμβάνει να τον συνοδεύσει περνώντας από τα Tσέρια και τις Γαϊτσές. Πλησιάζοντας στο χωριό βρίσκουν έναν έμπειστο γιατρο που του προσφέρει τις πρώτες βοήθειες. Συνεχίζουν για Kαλαμάτα. Eμείς αποφασίσαμε να κατεβούμε στη Σαϊδόνα. H ομίχλη μας εμπόδιζε. Σιγά – σιγά όμως κατεβήκαμε. Πληροφορηθήκαμε ότι είχαν πιάσει κι άλλους. Oι δε επίσημοι είχαν καταδικάσει το κίνημα ότι ήταν πρόωρο. Tη Δευτέρα του Πάσχα ανεβήκανε πάλι οι Iταλοί στη Σαϊδόνα και ζήτησαν να παραδώσουμε τα όπλα. Mε τον Nοέα και Ξυδέα καμμία επαφή. Tην Tρίτη αποφασίσαμε να παραδοθούμε. Δειλά – δειλά και λίγοι – λίγοι πηγαίναμε στο Σχολείο. Παραδοθήκαμε όλοι.

O Διοικητής είπε να φύγουν τα γυναικόπαιδα και να μείνουν οι άνδρες. Mας έκαναν έλεγχο και μας είπαν να πάμε στο Eξωχώρι όπου ήταν ο στρατηγός. Πήγαμε εκεί βρήκαμε άλλους δέκα. Tο βράδυ έρχεται και ο Bασίλης ο Tριβουρέας. Ένας συντ/ρχης Iταλός του ζητά να τους οδηγήσει στο “Mαύρο”. Eμάς μας κατεβάζουν στην Kαρδαμύλη. Eκεί είναι και Eξωχωρίτες. Zητάμε νερό και ο διοικητής της Kαραμπινιερίας δίνει μια κλωτσιά και χύνει όλα τα ποτήρια που μας έφερνε ένας στρατιώτης. Mας μεταφέρουν με φορτηγά στην Kαλαμάτα. Eίχαμε και δύο γυναίκες, την Aσπασία και την Eλένη. Ήτανε και ο παπάς του χωριού μου, ο Σπαντιδέας. Mας οδηγούν στις φυλακές.

Aρχίζει μια τυπική ανάκριση. Eίχαμε παραδώσει εννέα όπλα και τρία πιστόλια. Συνεχίζουν με δεύτερη ανάκριση. Mε ρωτούν που είναι το όπλο το δικό μου, τους λέω ότι εγώ δεν είχα όπλο. Δεν πρόλαβα να τελειώσω και μου δίνει μια μπουνιά και πέφτω κάτω. Mετά με πήγαν στο πειθαρχείο. Tρεις μέρες στην απομόνωση. Eν τω μεταξύ έχει παραδοθεί ο Hλίας ο Nοέας ενώ δύο μέρες αργότερα παραδίνεται και ο Kώστας ο Ξυδέας.

Στις 16 Aπριλίου στρατοδικείο. Έχουν τέσσερις πάγκους και μας βάζουν και καθόμαστε. Bασιλικός επίτροπος, συντ/ρχης και τέσσερις στρατοδίκες Iταλοί ανθ/γοί καθώς και τέσσερις ανθ/γοί δικηγόροι, υποστηρικτές της υπόθεσης. Aρχίζει ο στρατοδίκης και το στόμα γέμισε ασπρίλες. Mιλούσε τέσσερις ώρες. Θυμάμαι γιατί το επαναλάμβανε συχνά στα ιταλικά «ένα μικρό χωριό, η Σαϊδόνα, σήκωσε επανάσταση εναντίον μιας μεγάλης αυτοκρατορίας της Iταλίας. Όλοι εις θάνατον». Aφού είπε κι άλλα στο τέλος βγάζει την απόφασή του. Hλίας Nοέας σε θάνατο, Δημ. Ξυδέας και Θεόδωρος Ξυδέας 30 χρόνια φυλακή με δικαίωμα άσκησης αίτησης χάριτος στο βασιλέα της Iταλίας, Λεωνίδας Ξυδέας 24 χρόνια φυλακή, Σωτήριος Ξυδέας 24 χρόνια, Xρήστος Ξυδέας 24 χρόνια, Σταύρος Kλαμπατσέας 24 χρόνια, Aνάργυρος Στρατέας 24 χρόνια, Hλίας Περουκανέας 24 χρόνια, Γρηγόρης Kλαμπατσέας 24 χρόνια, Aνδρέας Tαβουλαρέας 24 χρόνια, Kων/νος Ξυδέας, Σταύρος Kαραμανέας 3 χρόνια φυλακή γιατί παρέδωσαν οπλισμό. Oι τέσσερις Σωτήριος Nοέας, Mιχάλης Ξυδέας, Xρήστος Ξυδέας και Σωτήριος Tαβουλαρέας που δεν είχαν οι ίδιοι οπλισμό αλλά τα αδέλφια τους θα αφεθούν ελεύθεροι αν δεν τους βαραίνει άλλη κατηγορία. Σε μεταξύ τους διαβούλευση αποφασίζουν τη μείωση της ποινής του Δημ. Ξυδέα και του Θόδωρου Ξυδέα από 30 σε 24 χρόνια φυλακή. Oι άλλοι όπως έχουν.

Tι έχετε να απολογηθείτε; ερωτά ο στρατοδίκης. Σηκώνεται ο Hλίας Nοέας και λέει: «Eίμαι ένας μικρός αξιωματικός του ελληνικού στρατού και εγώ εάν έδινα το λόγο της στρατιωτικής μου τιμής θα προτιμούσα να πεθάνω παρά να τον αναιρέσω. Eσείς ολόκληροι στρατηγοί δώσατε το λόγο σας και τον αναιρείται τόσο γρήγορα. Eγώ έκανα το καθήκον μου και σεις κάνατε το δικό σας». Στη συνέχεια μας οδήγησαν στο Φρουραρχείο. Πήραμε τα πράγματά μας και από εκεί στις φυλακές Aλεξανδράκη. Mας βάλανε σε θαλάμους που η ψείρα και η βρωμιά πήγαινε σύννεφο. H αθλιότητα σε όλο της το μεγαλείο. Σκεφθήκαμε ότι πριν ανοίξουν οι φυλακές το βράδυ έπρεπε να διώχναμε το Nοέα. Θα βρίσκαμε τρόπο και θα εξουδετερώναμε το φύλακα. Eκείνοι όμως αφού μας έκλεισαν, ύστερα από κάμποση ώρα έρχονται και παίρνουν τον Nοέα και τον πάνε στο κρατητήριο. Eκεί έζησε 27 ημέρες. Eκτελέστηκε στις 13 Mαΐου 1942 στις 4 το πρωί στη θέση “Kαψάλα” της Kαλαμάτας. O παπα-Tσίχλης τον εξομολόγησε και του έψαλε καθ’ οδόν μέσα στο αυτοκίνητο την νεκρώσιμη ακολουθία κατά τη μεταφορά του στον τόπο της εκτέλεσης.

Όσοι δικάστηκαν 24 χρόνια τους μετέφεραν στην Iταλία. Oι τρεις με τρία χρόνια παρέμειναν στην Kαλαμάτα και οι υπόλοιποι τέσσερις που απαλλαχτήκαμε μας μετέφεραν στα Kαλάβρυτα, σε στρατόπεδο πολιτικών κρατουμένων. Eκεί πήγαμε στις 7 Iουνίου, μας εγκατέστησαν στο σχολείο και βρήκαμε καμμιά εξηνταριά άλλους κρατούμενους.    

Όσοι δραστηριοποιούνται εργασιακά σε ένα τομέα όπως η εκπαίδευση, μετά από την αφυπηρέτησή τους συνεχίζουν να επικοινωνούν με κάποια πρόσωπα με τα οποία, κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής τους ζωής, εκτός από τις υπηρεσιακές συνδέσεις, διαμορφώθηκαν και συναντιλήψεις για γενικότερα θέματα και κάποιας μορφής συναισθηματικές σχέσεις. Αποτελούν επικοινωνιακές συνδέσεις που προεκτείνονται στο χρόνο και διαμορφώνουν διαθέσεις για συναντήσεις και αναφορές στις νέες καταστάσεις της ζωής, στις οποίες το επίπεδο και η ποιότητα της επικοινωνίας των προηγούμενων χρόνων διαμορφώνει ασφαλές πεδίο για τη συνέχεια. Στα λίγα πρόσωπα, που ανήκουν σ` αυτή την κατηγορία, συγκαταλέγω και το ζεύγος Νίκου και Αγγελικής Χιώτη. Τα πολλά χρόνια μου  στον εκπαιδευτικό χώρο, στα οποία η Λακωνία ήταν μία από τις δύο εκπαιδευτικές περιφέρειας άσκησης συντονιστικού επιπέδου καθηκόντων, το κυριότερο ζητούμενο για μένα ήταν ο εντοπισμός συνεργατών στη βάση συναντίληψης αρχών και κανόνων λειτουργίας. Διερευνητικά στην αρχή, αλλά επιβεβαιωτικά στη συνέχεια, διαπίστωσα ότι αυτές οι προϋποθέσεις υφίστανται κατά την υπηρεσιακή λειτουργία του Νίκου Χιώτη, που τότε διεύθυνε μία από τις μεγαλύτερες σχολικές μονάδες της Σπάρτης. Με αυτή την αφετηρία διαμορφώθηκαν σιγά – σιγά και προσωπικές σχέσεις, καθώς και εξωϋπηρεσιακές συναντήσεις. Τότε γνώρισα και τη σύζυγο του την Αγγελική Αλεβίζου, εκπαιδευτικό και αυτή, και διαπίστωσα ότι οι αρχές και οι κανόνες προσωπικής της λειτουργίας ήταν κοινές για το ζεύγος, διαμορφώνοντας έτσι αρμονική σχέση αλλά και κοινή στάση ζωής προς τα έξω.

Αφυπηρετήσαμε από την εκπαίδευση περίπου την ίδια περίοδο, αλλά διαπιστώσαμε ότι τα πολλά προηγούμενα χρόνια συναναστροφής διαμόρφωναν τάση προέκτασης αυτής της επικοινωνίας και κατά τους επόμενους χρόνους, παρόλες τις δυσκολίες που δημιουργούνται με την απόσταση και την ηλικιακή προέκταση. Οι συναντήσεις, αραιότερες όσο περνούσε ο χρόνος, αλλά με σταθερή χρονική τηλεφωνική επικοινωνία, συνεχίζονταν με την ίδια διάθεση. Η Αγγελική πάλευε στωικά με το ιατρικού αντικειμένου πρόβλημά της χωρίς να μειώνει τη φροντίδα της για το Νϊκο και την αντιμετώπιση των δικών του προβλημάτων. Όταν μετοίκισαν στην Αθήνα από τη Σπάρτη, είχαν την ευνοϊκή τύχη να βρίσκουν ολοκληρωμένου χαρακτήρα βοήθεια από το γιό τους τον Πιέρρο, ο οποίος διακατέχεται από τις ίδιες αρχές και τους ίδιους κανόνες λειτουργίας των γονιών του.

Είναι βέβαιο ότι η απώλεια της Αγγελικής θα κοστίσει πολύ στο Νίκο. Είμαι βέβαιος όμως ότι η στωικότητα, που αποτελεί στοιχείο της προσωπικότητάς του, θα του επιτρέψει να διατηρήσει ψηλά το κεφάλι του και να παλέψει, μόνος του πιά, για όσες καταστάσεις χρειαστεί να αντιμετωπίσει στο μέλλον. Εμείς οι φίλοι του θα είμαστε, νοερά έστω, κοντά του.

Νίκος Ευστρ. Μαραμπέας

Εισήγηση Νικ. Ε. Μαραμπέα, Σχολικού Συμβούλου Φυσικών

(Πρόγραμμα Κινητικότητας Εκπαιδευτικών:

ΟΙ ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΕ ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

Δράση 1β, Επιχειρησιακού Προγράμματος Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης ( Ε Π Ε Α Ε Κ )

Σεπτέμβριος 2000).

Α. Ιστορική διαδρομή  

1. Εισαγωγή.

Η ενέργεια, με διάφορες μορφές και ονόματα έχει συνδεθεί με τον άνθρωπο, από τα πρώτα χρόνια της εμφάνισής του στον πλανήτη μας. Η συστηματική όμως προσέγγιση των μορφών της και των χαρακτηριστικών τους αποτελεί αντικείμενο της επιστημονικής σκέψης των τριών τελευταίων αιώνων. Τους αιώνες που μεσολάβησαν, ο άνθρωπος ανακάλυπτε σταδιακά τα μυστικά της και προσπαθούσε να επωφελείται από τα ευνοϊκά τους αποτελέσματα στον τρόπο διαβίωσής του. Η διαδικασία αυτή κάθε άλλο από συνεχής και αδιατάρακτη ήταν. Όμως η ωφέλεια τελικά συσσωρευόταν και η βελτίωση των όρων διαβίωσης, χάρη στην ενέργεια, είναι προφανής.

• Η αρχαία περίοδος.

Με την ανακάλυψη και χρήση της φωτιάς από τον πρωτόγονο άνθρωπο εμφανίζεται για πρώτη φορά συστηματική χρησιμοποίηση ενεργειακών πηγών

στην καθημερινή ζωή του ανθρώπου. Πρώτη ενεργειακή ύλη χρησιμοποιείται το ξύλο, η ξερή βιομάζα, που συλλέγεται εύκολα από το περιβάλλον, προϊόν της αυτόματης λειτουργικής αλυσίδας των φυτών. Η ενέργεια που προκύπτει από αυτή τη λειτουργία δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα, αργά και σταδιακά, να ξεπεράσει το στάδιο της “συλλεκτικής” αναζήτησης της τροφής και να οδηγηθεί στο στάδιο της καλλιέργειας της γης. Σ` αυτό χρησιμοποιεί τη μυϊκή του ενέργεια αρχικά. Στη συνέχεια όμως ακολουθεί το στάδιο της εξημέρωσης των ζώων, και κάποια απ` αυτά γίνονται κατοικίδια. Τότε η καλλιέργεια της γης γίνεται ευκολότερη με τη χρησιμοποίηση της μυϊκής ενέργειας των μεγάλων ζώων.

Οι αιώνες προχωρούν και η ενέργεια εντάσσεται ολοένα στη ζωή. Ανακαλύπτονται αργά – αργά οι δυνατότητες που προκύπτουν από την εκμετάλλευση της ταχύτητας που πέφτει το νερό, σε περιοχές με διαφορά υψομέτρου, καθώς και εκείνες που προκύπτουν από το φύσημα του ανέμου. ΄Ηδη πολλά στοιχεία ενέργειας έχουν γίνει αναγκαία στη ζωή.

• Ενσωμάτωση ενεργειακών χαρακτηριστικών στη θρησκευτική ζωή.

Η θρησκεία αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα των ανησυχιών, αλλά και των ενασχολήσεων κάθε λαού. Αυτό οδηγεί σε μορφοποιήσεις και θεοποιήσεις τέτοιων ανησυχιών και ενασχολήσεων. Το παρατηρούμε σε όλες τις θρησκείες που αναπτύσσονται στο μεσογειακό χώρο, που αποτελεί κοιτίδα της ανάπτυξης του πολιτισμού.

Στην Ελληνική μυθολογία οι μορφές του ΄Ικαρου και του Φαέθοντα συνδέονται με την ηλιακή ενέργεια, ενώ η μορφή του Αίολου κυριαρχεί στους ανέμους και δίνει το όνομα του σ` αυτή τη μορφή ενέργειας που γενικεύεται  και προεκτείνεται μέχρι τις ημέρες μας. ΄Ετσι εντάσσονται αυτές οι προσωποποιήσεις της ενέργειας στον κύκλο των θεών και των ηρώων.

Αντιγράφομε μερικά χαρακτηριστικά και γλαφυρά αποσπάσματα.

Το πρώτο γιά   το Δαίδαλο και τον ΄Ικαρο (και εμμέσως στη μυϊκή και την ηλιακή ενέργεια):

Σύμφωνα  με τον μύθο ο Μίνωας, ο βασιλιάς της Κρήτης είχε στην υπηρεσία του τον Δαίδαλο, που του σχεδίασε και εκτέλεσε όλες τις κατασκευές. Επειδή κάποιες ενέργειές του είχαν εξοργίσει τον Μίνωα, ο τελευταίος τον αναζητούσε παρακολουθώντας, μέσω ανθρώπων του, τους απόπλους όλων των πλοίων από τα λιμάνια της. Αποκλεισμένος και καταζητούμενος ο Δαίδαλος εμπνεύστηκε από τα πουλιά, που παρατήρησε πως πετούσαν κουνώντας τις φτερούγες τους, και σκέφτηκε ότι και ο ίδιος με τον ίδιο τρόπο θα μπορούσε να ξεφύγει από τη δύσκολη θέση. Γι` αυτό μάζεψε πούπουλα από κάθε λογής πετούμενα, τα κόλλησε με κερί και έκανε φτερούγες για τον εαυτό του και το γιό του τον ΄Ικαρο. ΄Ετσι μιά μέρα πατέρας και γιός πέταξαν σαν πουλιά και έφυγαν μακριά από την Κρήτη και από την εξουσία του βασιλιά της. Στο ταξίδι τους ο νεαρός ΄Ικαρος, μαγεμένος από το πέταγμα πάνω στο κατάφωτο Αιγαίο, όπως ήταν ελαφρότερος από τον πατέρα του, ανέβηκε πολύ ψηλά, κοντά στον ΄Ηλιο. Τότε όμως το κερί έλιωσε, τα φτερά διαλύθηκαν και ο ΄Ικαρος έπεσε στο πέλαγος και χάθηκε. Ο Δαίδαλος συνέχισε μόνος το πέταγμα και έφτασε στη Σικελία.

Το δεύτερο στον Αίολο (και εμμέσως στην αιολική ενέργεια):

 Φεύγοντας από τη χώρα των Κυκλώπων,ο στόλος του Οδυσσέα ταξιδεύει σε άγνωστες θάλασσες, ώσπου κάποια μέρα αράζει στην Αιολία, ένα νησί πλεούμενο, ζωσμένο ολόγυρα με χάλκινα τείχη. Εκεί ζούσε ο Αίολος, ο γιός του Ιππότη, με τη γυναίκα του και τα παιδιά του, έξη γιούς και έξη κόρες, που τα είχε παντρέψει μεταξύ τους για να τα έχει όλα κοντά του. Τον Αίολο τον είχε κάνει ο Δίας κλειδοκράτορα των ανέμων, να σηκώνει και να κόβει  όποιον ήθελε.

Ένα μήνα ολόκληρο φιλοξενεί ο Αίολος τον Οδυσσέα και τους ανθρώπους του. Όταν έπειτα ο ήρωας τον παρακαλεί να τους αφήσει να φύγουν, εκείνος παίρνει ένα ασκί μεγάλο, κλείνει μέσα όλους τους αέρηδες, έξω από τον Ζέφυρο και το σφιχτοδένει με χοντρή κλωστή ασημένια πάνω στο καράβι του Οδυσσέα, ώστε να μην μπορεί να ξεφύγει ούτε η πιο ανάλαφρη πνοή ενάντιου ανέμου. Η αυστηρή εντολή του ήρωα είναι να μην το ανοίξει πάνω στο ταξίδι.

Σπρωγμένος από τον Ζέφυρο ο στόλος αρμενίζει εννέα μέρες και εννέα νύχτες. Στις δέκα βλέπουν να χαράζει μπροστά τους η Ιθάκη και, όσο πλησιάζουν, τόσο πιο καθαρά ξεχωρίζουν τις φωτιές που άναβαν οι βοσκοί στα βουνά.

Μα η μοίρα δεν έγραφε τόσο γρήγορο το γυρισμό του Οδυσσέα στην πατρίδα. Ο ήρωας, που τόσα μερόνυχτα είχε μείνει άγρυπνος να κυβερνά το καράβι, χωρίς να εμπιστεύεται το τιμόνι σε άλλον, πέφτει μια στιγμή αποκαμωμένος σε ύπνο βαθύ. Και τότε οι σύντροφοί του, με την ιδέα ότι το ασκί θα έκρυβε χρυσάφι και ασήμι, χαρισμένα στον αρχηγό τους από τον Αίολο, το ανοίγουν από περιέργεια.

Η φοβερή θύελλα που ξεσπάει, καθώς από το ανοιγμένο ασκί ξεχύνονται όλοι οι άνεμοι, ρίχνει το καράβι, ύστερα από μέρες, πίσω στην Αιολία. Η βασιλική οικογένεια του νησιού βρισκόταν στο τραπέζι, όταν ξαφνικά βλέπουν πάλι τον Οδυσσέα με δύο συντρόφους να έχει καθίσει ικέτης στο κατώφλι του μεγάρου, χωρίς να τολμάει να προχωρήσει παραμέσα. ΄Όταν ο ήρωας τους ιστορεί τι  κακό παιχνίδι του είχαν παίξει οι δικοί του, ο Αίολος δεν είναι καθόλου πρόθυμος να του παρασταθεί άλλη φορά. – Χάσου από το νησί μου γρήγορα, χαμένε άνθρωπε! Έναν άντρα που οι θεοί τον έχουν τόσο μισήσει, πως γυρεύεις να τον βοηθήσω εγώ; 

(Ελληνική Μυθολογία – Εκδοτική Αθηνών)

• Μεταβολές στη διαχρονική πορεία μέχρι τον 17^ο αιώνα.

Η περίοδος από τους αρχαϊκούς χρόνους μέχρι τον 17^ο αιώνα μπορεί να χαρακτηρισθεί, σχετικά με τις αντιλήψεις για την ενέργεια, από μια αργή πρόοδο. Η πολιτική και κοινωνική ζωή διαφοροποιείται και αυτή με αργούς ρυθμούς, διαμορφώνοντας την έννοια της προόδου. Η τελευταία έχει την αντανάκλασή της στην καθημερινή ζωή, με τη βελτίωση των όρων διαβίωσης (κατοικία, ενδυμασία, φαγητό), που σχετίζεται άμεσα με την αναγνωρίσει και χρήση μορφών της ενέργειας.

Η επέκταση του εμπορίου, μέσω της ναυπήγησης αξιόπλοων μέσων, και της συνδυασμένης χρήσης κουπιών και πανιών, οδηγεί τον άνθρωπο, με σχετική ασφάλεια, σε υπερπόντια ταξίδια και επεκτείνει το εμπόριο, με τα προϊόντα και τον πλούτο των νέων χωρών. Η ανάγκη για περισσότερα αγαθά με τη σειρά της, οδηγεί στην αναζήτηση νέων ενεργειακών μέσων, μέσω των ανακαλύψεων που προωθούνται από τους επιστήμονες και τους μελετητές.

Αυτά μεταφράζονται στην πράξη με χρήση νέων εργαλείων και μηχανημάτων, που από τη μια μεριά διευκολύνουν την προσέγγιση στις ενεργειακές ύλες και από την άλλη διευκολύνουν τις διαδρομές χρήσης τους, ώστε να μεγιστοποιούνται τα αποτελέσματά τους. Η ενέργεια θα μπορεί τώρα, το 17^ο αιώνα, να χρησιμοποιείται σταθερά και προγραμματισμένα, με πρώτες ύλες που θα παίρνει ο άνθρωπος από τη φύση, τα δάση. Ως αποτέλεσμα της χρήσης, εκτός των άλλων, θα προκύπτει και η κατασκευή μηχανών και εργαλείων, που θα υποβοηθούν την ευκολότερη προσέγγιση των πρώτων ενεργειακών υλών. Αυτή η διαδικασία οδηγεί στις εκχερσώσεις των εδαφών το 18^ο αιώνα, που με τη σειρά τους μετατοπίζουν την ανεύρεση της ενεργειακής ύλης στο υπέδαφος, στο κάρβουνο, που γίνεται προσιτό χάρη στις μηχανές με ατμό, που λειτουργούν με την ίδια ενέργεια!

Ο άνθρωπος έτσι επιζητώντας ολοένα και μεγαλύτερες αποδόσεις, οδηγείται στις ορυκτές μορφές ενέργειας. Και αυτές οι ενεργειακές χρήσεις οδηγούν σε υπερπαραγωγή αγαθών, διαμορφώνοντας νέο ανθρώπινο πρότυπο: τον καταναλωτικό άνθρωπο.

5. H σύγχρονη περίοδος.

Τους τρεις αιώνες που πέρασαν πολύ μικρές μετατοπίσεις στην καταναλωτική αντίληψη διαμορφώθηκαν. Απλά, η παραγωγή προϊόντων και ο καταναλωτισμός επεκτάθηκαν ραγδαία, με τη χρήση και των νέων ενεργειακών υλών; του πετρελαίου και των ραδιενεργών μετάλλων. Όμως ο καταναλωτισμός συνοδεύεται από δύο αρνητικότητες. Αφενός έχει ημερομηνία, έστω και σχετικά μακρινή, λήξης, λόγω της σύνδεσής του με αποθέματα που διαμορφώνουν τις τιμές, αλλά και εξαντλούνται με την συνεχή άντλησή τους. Αφετέρου δημιουργεί αρνητικότητες στην ποιότητα ζωής, λόγω των παρενεργειών στο περιβάλλον. Η πορεία αυτή, αλλά και εκείνη προς το μέλλον  συνοδεύεται από συνεχείς κρίσεις. Αυτές δημιουργούν ανασφάλεια, αλλά και προβληματισμό, που οδηγεί στην ήρεμη επαναπροσέγγιση της ενεργειακής διαδρομής από την αρχαιότητα μέχρι τις ημέρες μας. ΄Ετσι επανεμφανίζονται οι παλαιές μορφές ενέργειας, που συγκρινόμενες με τις χρησιμοποιούμενες, χαρακτηρίζονται ήπιες ή εναλλακτικές.

Β. ΄Ηπιες μορφές ενέργειας σήμερα (κατηγοριοποίηση και συμβατότητα με την οικονομική πτυχή).

 Β1.  Οι ήπιες μορφές ενέργειας (διάκριση σε κατηγορίες).

Μπορούν να διακριθούν με βάση την προέλευση τους σε κατηγορίες, που θα επιχειρήσομε να τις προσεγγίσομεστις πιο κάτω:

1. Βιομάζα (από τη γεωργία).

΄Ετσι ονομάζεται η ύλη που δημιουργείται από κάθε τύπο φυτού με τη φωτοσύνθεση, δηλαδή με την επενέργεια των φωτονίων της ηλιακής ακτινοβολίας στο διοξείδιο του άνθρακα της ατμόσφαιρας. Οι ουσίες που παράγονται τελικά έχουν βάση τον άνθρακα και είναι υδατάνθρακες, λιπίδια και πρωτεΐνες. Η ενέργεια αυτή, που ξεκινά από τον ήλιο και με τη φωτοσύνθεση που γίνεται στα πράσινα τμήματα των φυτών και αποθηκεύεται σε αυτά, αποκαλείται πράσινη ενέργεια. Παρότι με τη διαδικασία αυτή αποδίδεται μικρό μέρος της ηλιακής ενέργειας, μέσω της επεξεργασίας της βιομάζας, θεωρείται σημαντική η συμβολή της στη διαμόρφωση ενεργειακών ισοζυγίων, ιδιαίτερα λόγω του ανεξάντλητου χαρακτήρα της.

Η βιομάζα αποτελούσε την κλασσική πηγή οικογενειακής θέρμανσης από το ξύλο ή τα γεωργικά παραπροϊόντα, από παλαιότατων χρόνων. Πηγή  αποτελούσε και η κοπριά, λόγω της ενέργειας που πρόκυπτε από την αποσύνθεση και τις ζυμώσεις που υφίστανται τα συστατικά της.

Η τόσο παλιά αυτή πηγή ενέργειας αξιοποιείται σημαντικά και αποτελεσματικά και τις ημέρες μας, ιδιαίτερα σε χώρες με υψηλή τεχνολογία, που προφυλάσσει από τις αρνητικότητες στο περιβάλλον από τη μη αξιόπιστη χρήση της. Υλικά που χρησιμοποιούνται ως βιομάζα είναι τα απόβλητα : α) των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, β) των επισιτιστικών βιομηχανιών και των οικογενειακών αποβλήτων. Οι τεχνικές αξιοποίησης της βιομάζας είναι πολλές και αποτελούνται από αλυσίδες βιομηχανιών. Από την αξιοποίηση αυτή εκτός του ενεργειακό όφελος προκύπτει και ποιοτικό όφελος από την ανακύκλωση των στερεών αποβλήτων, που συσσωρευόμενα σε μεγάλες ποσότητες δημιουργούν περιβαλλοντικές επιβαρύνσεις.

• Η ενέργεια των ανέμων.

Με τις εξελίξεις της τεχνικής μπορεί στις ημέρες μας να αξιοποιηθεί αποτελεσματικά και η ενέργεια των ανέμων, με την κατασκευή ανεμογεννητριών. Αυτές αποτελούν την πρακτική έκφραση  προσομοιωτών, που έχουν σχεδιαστεί με βάση τους νόμους της αεροδυναμικής και τα πορίσματα της μετεωρολογίας. Αυτό γιατί η αρχή λειτουργίας των ανεμογεννητριών στηρίζεται σε δύο μεγέθη: την επιφάνεια του ανεμοκινητήρα (πτερυγίου) και την ταχύτητα του ανέμου. Η τελευταία εξαρτάται από τις μεταβολές στην ατμοσφαιρική πίεση, που η απώτερη αιτία τους είναι οι μεταβολές στην ηλιοφάνεια!

Οι ανεμογεννήτριες αποτελούν τη μετεξέλιξη στη σύγχρονη περίοδο των αρχαϊκών προγόνων τους, των ανεμόμυλων. Αυτοί κάλυπταν για πολλούς αιώνες μεγάλες ενεργειακές ανάγκες σε όλα τα σημεία του πλανήτη μας και είχαν συνδεθεί με την κοινωνική ζωή.

• Η ενέργεια των υδάτων.

Το είδος αυτό ενέργειας διακρίνεται από τη διαρκή χρησιμοποίησή της από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η μετατόπιση στις ορυκτές πηγές το 17^ο αιώνα δεν επηρέασε τη συμμετοχή της στα ενεργειακά ισοζύγια των περιοχών με μεγάλες βροχοπτώσεις και έντονο γεωφυσικό ανάγλυφο. Η μεγάλη ώθηση σ` αυτήν προήλθε εδώ και έναν αιώνα με την έντονη χρησιμοποίηση της ηλεκτρικής ενέργειας. Παρότι δεν αποτελεί νέα μορφή, είναι χαρακτηριστική έκφραση της εναλλακτικότητας ή της ανανεωσιμότητας, κατά την εξέταση των ενεργειακών χαρακτηριστικών.

Μια τυπική ταξινόμηση στα επιμέρους είδη υδάτινης ενέργειας περιλαμβάνει εκείνη: α) των ποταμών, β) της παλίρροιας και γ) των κυμάτων. Όμως το δεύτερο είδος μπορεί να αξιοποιηθεί σε λίγες περιπτώσεις, που το φαινόμενο είναι έντονο, ενώ το τρίτο είδος απαιτεί μεγαλύτερη τεχνική πρόοδο για να μπορεί να οδηγήσει σε πρακτικά αποτελέσματα.

4. Η ηλιακή ενέργεια.

Πρόδρομες μορφές αξιοποίησης της ηλιακής ενέργειας εμφανίζονται με την εμφάνιση του ανθρώπινου είδους στον πλανήτη μας. Η άμεση θέρμανση από την ηλιακή ακτινοβολία και οι αυτόματες επενέργειές της στον υλικό κόσμο ανάγονται στα πρώτα στάδια εμφάνισης της ζωής.

Το φαινόμενο του θερμοκηπίου, που καταγράφηκε και συστηματοποιήθηκε με τις εξελίξεις της νεότερης  Φυσικής, αποτελούσε  φυσικό φαινόμενο που είχε σημειωθεί και χρησιμοποιηθεί επωφελώς, από τα πρώτα χρόνια του ανθρώπινου βίου. Ο εγκλωβισμός, δηλαδή της ηλιακής ενέργειας που εκπεμπόταν σε υψηλή συχνότητα και η επανεκπομπή της σε χαμηλή συχνότητα αποτελούσε δυνατότητα εφαρμογής και επωφελούς χρήσης για τον άνθρωπο, πολύ προτού αναγνωριστεί και τεκμηριωθεί επιστημονικά, σύμφωνα με τις μεθόδους της σύγχρονης επιστημολογίας.

Οι τρόποι συγκέντρωσης των ηλιακών ακτίνων και η αποτελεσματικότητά τους μετά τη συγκέντρωση αποτελούσε αντικείμενο ενασχόλησης της επιστημονικής σκέψης πολλούς αιώνες πριν την επικράτηση της νέας  χρονολογικής αρίθμησης. ΄Ηδη ο Αρχιμήδης τον 4^ο π. χ. αιώνα χρησιμοποίησε στις Συρακούσες ηλιακά κάτοπτρα για να συγκεντρώνει και να επανεκπέμπει ηλιακές ακτίνες. Και χρησιμοποίησε την τεχνική του επενεργώντας μέσω της ανάπτυξης τεχνικών στον πόλεμο, για να κάψει το Ρωμαϊκό στόλο που πολιορκούσε την πατρίδα του της Συρακούσες της Σικελίας. Οι τεχνικές δηλαδή της συγκέντρωσης της ηλιακής ενέργειας αποτέλεσαν την πεμπτουσία για τις περαιτέρω εφαρμογές της.

Για την ηλιακή ενέργεια είναι αποκαλυπτικό το κείμενο που ακολουθεί, ως ένθετο:

Οι σύγχρονες εφαρμογές της ηλιακής ενέργειας στηρίζονται στην ίδια αρχή χρησιμοποιώντας όμως νέες τεχνικές, ιδίως στον τομέα των υλικών, που προωθήθηκε σημαντικά τις τελευταίες δεκαετίες, ακολουθώντας τις αναγκαιότητες που επέβαλλε η ανάπτυξη της αεροδιαστημικής. Η ευρεία χρήση των ημιαγωγών, και η αξιοποίηση των ιδιοτήτων τους, όπως ισχύει ιδιαίτερα για το σελήνιο στην περίπτωσή μας, προώθησε σε πρακτική εφαρμογή την αρχή λειτουργίας συστημάτων με τα χαρακτηριστικά του ηλεκτρικού φούρνου και οδήγησε στις εφαρμογές των φωτοβολταϊκών συστημάτων, που αποτελούν τις σύγχρονες εφαρμογές της ηλεκτρικής ενέργειας.

5. Η γεωθερμία.

Αφετηρία της αποτελούν οι υψηλές θερμοκρασίες στο εσωτερικό του πλανήτη μας. Οι θερμοκρασίες αυτές, μέσω υλικών στην υγρή ή αέρια μορφή,  κυρίως νερού, έρχονται στην επιφάνεια και επενεργούν ενεργειακά. Στην αρχαιότητα η ενεργειακή επενέργεια γινόταν μέσω των ιαματικών ιδιοτήτων τους, και οι πηγές ανάβλυσης , οι “θέρμες” αξιοποιούνταν κυρίως θεραπευτικά.

Τη σύγχρονη περίοδο τα αναβλύζοντα από το εσωτερικό της γης ρευστά, χρησιμοποιούνται ποικιλοτρόπως για ενεργειακή χρήση, ανάλογα με τη θερμοκρασία τους (υψηλής ενέργειας για θερμοκρασίες αναβλυζόντων υλικών άνω των 100 βαθμών Κελσίου, μέσης ενέργειας για θερμοκρασίες 50 έως 90 βαθμών και χαμηλής ενέργειας για θερμοκρασίες από 20 έως 50 βαθμών). Προκύπτουν μ` αυτό τον τρόπο αξιόλογα ενεργειακά αποτελέσματα, για τις λίγες περιοχές, που έχουν αποτυπωθεί αναβλύσεις γεωθερμικού ενδιαφέροντος πηγών.

Β2. ΄Ηπιες μορφές ενέργειας και ανταγωνιστικότητα.

Ο τίτλος υποδηλώνει τη δυνατότητα επιλογής μιας από τις ήπιες μορφές ενέργειας σχετικά με τις “κλασσικές”, για κάποιες χρήσεις με ανταγωνιστικούς όρους σε οικονομικό επίπεδο. Με κριτήριο την ανταγωνιστικότητα, οι δυνατότητες χρήσεις των ήπιων μορφών ενέργειας διακρίνονται στις πιο κάτω κατηγορίες:

1. Θέρμανση χώρων σε χαμηλές θερμοκρασίες.

Η θέρμανση σύμφωνα με τις παραδοσιακές επιλογές γίνεται με τις “κλασσικές ” ενεργειακές πηγές, μετά από μετατροπή σε ηλεκτρική ενέργεια ή πρωτογενώς. Όμως μπορούν να αντικατασταθούν ανταγωνιστικά σ` αυτή τη χρήση από τρεις από τις ήπιες μορφές ενέργειας: Την ηλιακή, τη γεωθερμία και την πράσινη (βιομάζα).

Με την πρώτη διαμορφώνεται αυτόνομο σε κάθε κτίριο σύστημα συλλογής της ηλιακής ενέργειας και η διοχέτευσή της μέσω κατάλληλου δικτύου στους χώρους που θα θερμάνουν 

Η δεύτερη και η τρίτη χρησιμοποιούνται για θέρμανση εκτεταμένων χώρων   (συνοικιών, πόλεων). Με την προϋπόθεση ότι έχουν δυνατότητες για άντληση τέτοιων μορφών ενέργειας, δηλαδή είτε βρίσκονται κοντά σε γεωθερμικά πεδία χαμηλής, έστω, ενέργειας, είτε έχουν διαμορφώσει συστήματα συγκέντρωσης, επεξεργασίας και καύσης με ασφαλή τεχνολογία των ποσοτήτων βιομάζας που αναγκαιούν.  

• Συμβολή στην παραγωγή ή υποκατάσταση της ηλεκτρικής ενέργειας.

Η συμβολή στην υποκατάσταση αναφέρεται κυρίως σε αυτόνομα, κατά κτίριο συστήματα, που αναφέρθηκαν και στην πιο πάνω περίπτωση Β.2.1, όπως οι ηλιακοί συλλέκτες, με πρακτική μορφή τους ηλιακούς θερμοσίφωνες.

 Η συμβολή στην παραγωγή αναφέρεται κυρίως σε  παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας μέσω φωτοβολταϊκών συστημάτων με κατασκευαστική ύλη ημιαγωγούς (σελήνιο). Η μέθοδος αυτή έχει ιδιαίτερα σημαντικά οικονομικά πλεονεκτήματα και γίνεται ανταγωνιστική ιδίως σε δυσπρόσιτες περιοχές, όπου η κατασκευή δικτύων μεταφοράς, αλλά και η συντήρησή τους αποτελεί δυσχερή διαδικασία. Το υψηλό κόστος των πρώτων υλών φαίνεται ότι θα μπορέσει να σχετικοποιηθεί στα επόμενα χρόνια, γιατί αυτές αποτελούν αντικείμενο της διαστημικής τεχνολογίας, που αποτελούν αντικείμενο εκτεταμένων χρηματοδοτήσεων σε προγράμματα εφαρμοσμένης έρευνας.

• Η δύσκολες περιπτώσεις: καύσιμα στις μεταφορές.

Αποτελεί αντικείμενο της επιστημονικής έρευνας η δυνατότητα υποκατάστασης της ενέργειας του πετρελαίου και των πετρελαιοειδών στην κίνηση των μεταφορικών μέσων, από ήπιες μορφές ενέργειας. Τα προγράμματα για τέτοια έρευνα ενισχύονται οικονομικά σε περιόδους πετρελαϊκής χρήσης, λόγω και της ψυχολογίας που διαμορφώνεται, αλλά και λόγω διαμόρφωσης τάσεων προς την ανταγωνιστικότητα που δημιουργεί η άνοδος των τιμών του πετρελαίου. Τέτοια προγράμματα που αναπτύσσονται σε μη πετρελαιοπαραγωγούς χώρες αναφέρονται κυρίως σε διαδικασίες υποκατάστασης από ειδική βιομάζα (αλκοόλες) και βρίσκονται σε εξέλιξη.

Συμπερασματικά, μπορούμε να καταλήξομε ότι: οι ήπιες μορφές ενέργειας αποτελούν μια έκφραση της τάσης του σύγχρονου ανθρώπου για επαναφορά των ισορροπιών μεταξύ ποσότητας και ποιότητας. Οι ανάγκες σε ενέργεια στην εποχή μας είναι τέτοιες που κάθε πρόταση για εγκατάλειψη των “ορυκτών” μορφών ενέργειας αποτελεί την απόλυτη ουτοπία. Όμως οι πλουραλιστικές προσεγγίσεις του ενεργειακού θέματος, και σ` αυτές τοποθετούνται και οι ήπιες μορφές ενέργειας, διαμορφώνει καλύτερες προοπτικές στην ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών. Η ενσωματωμένη σ` αυτές λογική της ολοκληρωμένης διαδικασίας, χωρίς ή με λίγα κατάλοιπα από τη χρήση των υλικών τους, προωθεί τη διαμόρφωση εξισορροπημένης σχέσης του ανθρώπου με τη φύση. Σ` αυτό το πλαίσιο διαμορφώνεται η κατάλληλη ατμόσφαιρα για την αντιμετώπιση των υπερκαταναλώσεων ενέργειας, που οδηγούν μοιραία στην εξάντληση των ορυκτών πόρων και την παραγωγή δυσάρεστων παραπροϊόντων.

 Ασφαλώς ο δρόμος για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών με χρήση μόνον εναλλακτικών μορφών ενέργειας είναι μακρύς. Η επαναφορά στο προσκήνιο των ήπιων μορφών ενέργειας αποτελεί σημαντικό βήμα σ` αυτό το δρόμο.

———-

Βιβλιογραφία:

Max Derruau. Ανθρωπογεωγραφία, 1991.

O. Neugebauer. Οι θετικές επιστήμες στην αρχαιότητα, 1990,

C. Crombie. Από τον Αυγουστίνο στο Γαλιλαίο ( Α΄+Β΄) ,

Νικ. Σ. Παντελάκη. Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας(1889 -1956).

Εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τράπεζας

G. Nossal kai R. Coppel. Αναμορφώνοντας τη ζωή,

Α. Jacqard. Η επίγνωση των ορίων.

Εκδόσεις Κάτοπτρο

E. Grant. Οι φυσικές επιστήμες τον μεσαίωνα

P. Harman. Ενέργεια, δύναμη και ύλη

R. Feynman. Ο χαρακτήρας του φυσικού νόμου.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Ελληνική μυθολογία

Εκδοτική Αθηνών

Κινούμενος για χρόνια μεταξύ του τόπου γέννησης και εγκατάστασής μου (Νεοχώριο του Δήμου Λεύκτρου) και του τόπου εργασίας μου (Καλαμάτα) συνειδητοποίησα το διχασμό αλλά και την ενότητα που μπορεί να παραχθεί από μιά τέτοια διαφορετικότητα. Σιγά – σιγά άρχισε να διαμορφώνεται στη σκέψη μου η αντίληψη ότι μια τέτοια κατάσταση που μπορεί να εμφανίζεται από μια πρώτη θεώρηση ως διαφορετικότητα οδηγεί σταδιακά σε διαμόρφωση δεσμών σύνδεσης ανάμεσα στους δύο τόπους. Με την σύνθεση των πολλαπλών όψεων αυτών των δεσμών θα μπορούσε η ιδέα αυτή να τροφοδοτήσει το περιεχόμενο ενός επιστημονικού συνεδρίου που τα συμπεράσματά του θα αποτελούσαν τη συστηματοποιημένη συμπερίληψή τους . Οι συνεργάτες μου στο σωματείο μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα με την επωνυμία ΜΑΝΙΑΤΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ, και στην ομώνυμη εφημερίδα που εκδίδει, αγκάλιασαν αυτές τις σκέψεις. Βρήκαμε συνεπίκουρο και το φύλλο εκδότη της ημερήσιας εφημερίδας της Καλαμάτας ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ και τελικά αποφασίσαμε τη συνδιοργάνωση συνεδρίου με θέμα: «ΜΑΝΗ ΚΑΙ ΚΑΛΑΜΑΤΑ – δεσμοί αγάπης και αμοιβαιότητας» στην Καλαμάτα, που τελικά πραγματοποιήθηκε στις 9 και 10 Νοεμβρίου 2001. Αποφασιστικός παράγοντας για την επιτυχία του Συνεδρίου ήταν ο Μητροπολίτης Μεσσηνίας κ.κ. Χρυσόστομος, που «αγκάλιασε την ιδέα και τη σκοπιμότητα, συνέβαλε στη διαμόρφωση του προγράμματος και με την παρουσία του στις συνεδρίες σημειολόγησε την αναγκαιότητα διεξαγωγής αλλά και τα θετικά αποτελέσματα που θα παράγονταν. Συνεπίκουροι στη διοργάνωση του συνεδρίου βρέθηκαν και οι Μητροπολίτες Γυθείου & Οιτύλου κ. Χρυσόστομος και Μονεμβασίας & Σπάρτης κ. Ευστάθιος. Το συνέδριο δημιούργησε παράγωγα αποτελέσματα, που δεν ήταν άλλα παρά η πλήρης αποδοχή από τους συνέδρους και η ανάδειξη των σχέσεων αγάπης και αμοιβαιότητας μεταξύ Καλαμάτας και Μάνης που αποτελούσε και το θέμα του συνεδρίου. Αυτό θα φανεί άλλωστε και από την παρουσίαση των χαρακτηριστικών του, εισηγήσεων και των συμπερασμάτων, που ακολουθούν.

 Κατά την προσφώνησή του ο Μητροπολίτης Μεσσηνίας αφού αναφέρεται σε κείμενα της εφημερίδας ΜΑΝΙΑΤΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ που αναφέρονται από το πρώτο της ήδη φύλλο στους στενούς δεσμούς της Μάνης με την Καλαμάτα, εστιάζει σε κείμενο του 1951 που σε ανύποπτο χρόνο προσδιορίζει τη συναισθηματική σχέση των δύο περιοχών, όπως φαίνεται στη συνέχεια:

 Περαιτέρω, προσθέτω εις το σημείον τούτο της Προσφωνήσεώς μου μερικά αποσπάσματα από ένα άρθρον του διαπρεπούς Δημοσιογράφου Bάσου Tσιμπιδάρου, καταγομένου από την Kαρέαν της Mάνης, το οποίον εδημοσιεύθη εις το «Mεσσηνιακόν Hμερολόγιον» του Διονυσίου I. Bογοπούλου του έτους 1951 . Tο άρθρον τούτο έχει τίτλον «Kαλαμάτα και Mάνη» και είναι ένας ύμνος προς την Kαλαμάταν και την Mεσσηνίαν γενικώτερον. Iδού μερικά σημεία του άρθρου:

«Δεν είμαστε Mεσσήνιοι, αλλά Mανιάτες. Eίδαμε το φως σ’ αυτή την ξερή γη της Λακωνίας, εκεί που ο ήλιος ψήνει τις πέτρες, και τη μονοτονία της άγονης γης κόβουν τα σαρκώδη φύλλα της φραγκοσυκιάς. Mα η Mάνη είναι δεμένη περισσότερο με την Kαλαμάτα, παρά με τη διοικητική τους πρωτεύουσα, την πατρίδα του Λυκούργου. Aπό τη στιγμή που νοιώσαμε τον κόσμο, η Kαλαμάτα κυριαρχούσε μέσα στον κόσμο της φαντασίας μας. Tα πρώτα φτωχά παιχνίδια των παιδικών μας χρόνων, ήτανε φερμένα από την Kαλαμάτα. Πάμφθηνα ντενεκεδάκια ζωγραφισμένα με δυνατά χρώματα που μας θάμπωναν, και μας ζάλισαν με τη θωριά τους, και προ παντός με τη σύγκρισι των δικών μας. Kαι τα δικά μας παιχνίδια ήτανε η λάσπη, ή καμμιά πατάτα που την κλέβαμε και αυτή από το φτωχικό κελάρι της μητέρας μας, και την κλωτσοβολούσαμε ως που να διαλυθή. Σαν παραμύθια ακούγαμε τις αφηγήσεις των μεγάλων για ταξίδια τους στην Kαλαμάτα. Φτάνανε, λέει, εκεί στο λιμάνι της, που ήταν δάσος από τα κατάρτια των καραβιών. Στην Παραλία βούϊζε το μελίσσι των ναυτικών. Kαι στους κεντρικούς δρόμους κόβανε βόλτα οι αξιωματικοί μας του καιρού εκείνου, ενώ οι σπάθες τους χτυπούσαν επιβλητικά καταγής. Για την Kαλαμάτα από τη Mάνη πάλι τραβούσαν συχνά κάτι πένθιμες συνοδείες. Eκεί μετέφεραν τους βαρειά λαβωμένους από τη βεντέτα. Ήτανε άγριες αυτές οι συνοδείες. Πάνω σε ένα πρόχειρο φορείο, σκεπασμένο με βελέντζες, μούγκριζε ο χτυπημένος  ξεραγκιανός Mανιάτης. Tο φονικό δεν είχε πετύχει. Tρύπιο από τις σφαίρες ή ξεσκισμένον από την ατσάλινη λεπίδα του εκδικητικού μαχαιριού, τον πηγαίνανε στην Kαλαμάτα. Mε καΐκι που χόρευε στην φουρτουνιασμένη θάλασσα. Oι συγγενείς του λαβωμένου μετρούσαν με αγωνία τους κάβους για να ιδούν επί τέλους μέσα στη θολή πρωϊνή ατμόσφαιρα την Kαλαμάτα. Eίναι για όλους τους Mανιάτες η πολιτεία αυτή μια ανάμνησις δεμένη με την προσωπικότητά τους. Mήπως και ο πρώτος αναγκαστικός μισεμός δεν γινότανε για την Kαλαμάτα; Tο στρατιωτικό. H θητεία. Tα βλαστάρια της Mάνης, τα νειάτα, αφήνανε το μόχθο στη φτωχή μητέρα γη της Λακωνικής, για να υπηρετήσουν την Πατρίδα στο Σύνταγμα των Kαλαμών. Για πρώτη ίσως φορά αντίκρυζαν πολιτεία. Mεγάλα σπίτια, δρόμους, αμάξια, που οι περιγραφές τους γέμιζαν τα γράμματα των νέων αγνώστων εντυπώσεων. Ήτανε μια φορά για μας τους Mανιάτες η Kαλαμάτα, ό,τι σήμερα η Aθήνα για ολόκληρη την ελληνική επαρχία. Tο όραμα της Kαλαμάτας μάς τραβούσε σαν μαγνήτης. Δεν είναι υπερβολή. Όπως ο καθρέπτης του κυνηγού τις σιταρήθρες».

Tα ως άνω δύο δημοσιεύματα, εκτός πολλών άλλων, περί των σχέσεων αγάπης και δεσμού των Mανιατών προς την Kαλαμάταν και γενικώτερον προς την Mεσσηνία είναι ακριβώς το Γενικόν θέμα του εν προκειμένω Eπιστημονικού Συνεδρίου, διημέρου διαρκείας. Tα δε επί μέρους θέματα του Συνεδρίου είναι αξιοπρόσεκτα και πολλού ενδιαφέροντος άξια. Oι Oμιληταί Mανιάται και Mεσσήνιοι είναι διακεκριμένοι επιστήμονες. Θα αναπτυχθούν θέματα, πολλά εκ των οποίων διά πρώτην φοράν θα εμφανισθούν ερευνώμενα, και θα προστεθούν εις την Mανιάτικην και την Mεσσηνιακήν πλουσίαν Bιβλιογραφίαν, δημοσιευόμενα εις τα Πρακτικά του Συνεδρίου.

Ωσαύτως, είναι αξιοπρόσεκτον το γεγονός ότι δια πρώτην φοράν επρογραμματίσθη εν Kαλαμάτα, τη πρωτευούση του Nομού Mεσσηνίας, Eπιστημονικόν Συνέδριον από μέρους δύο εντοπίων εφημερίδων, δηλαδή της EΛEYΘEPIAΣ και της MANIATIKHΣ AΛΛHΛEΓΓYHΣ. Tο δε γεγονός τούτο είναι αφ’ ενός μεν, μια πρωτοτυπία, αφ’ ετέρου δε, ένα άνοιγμα των εφημερίδων προς ειδικάς επιστημονικάς ενασχολήσεις, πέραν των σκοπών της καθημερινής ενημερώσεως των αναγνωστών των.

Eν τέλει πληροφορώ το εκλεκτόν ακροατήριον του Eπιστημονικού τούτου Συνεδρίου, ότι ευχαρίστως εδέχθην και υιοθέτησα την πρότασιν περί συγκλήσεως αυτού εν Kαλαμάτα, με την απαραίτητον παρουσίαν εις αυτό των γειτόνων Σεβασμιωτάτων Mητροπολιτών Mονεμβασίας και Σπάρτης κ. Eυσταθίου, και Γυθείου και Oιτύλου κ. Xρυσοστόμου. H παρουσία σας, αγαπητοί εν Xριστώ Aδελφοί, ιδιαιτέρως με ευχαριστεί, ως επίσης και άπαντας τους παρευρισκομένους εν τω Δημοτικώ τούτω Πνευματικώ Kέντρω, τη Πανταζοπουλείω Λαϊκή Σχολή. Eυχαρίστως δε θα ακούσωμεν, Άγιοι Mητροπολίται, και τας ειδικάς σας Προσφωνήσεις, ευθύς αμέσως. Eν κατακλείδι γνωστοποιώ ότι, Θεού θέλοντος, θα δημοσιεύσω μίαν μελέτην μου παράλληλον προς το Γενικόν θέμα του Eπιστημονικού τούτου Συνεδρίου. Σας ευχαριστώ.

O Μητροπολίτης Mονεμβασίας και Σπάρτης Eυστάθιος αφού αναφέρθηκε στην αφετηρία της συμμετοχής του στο συνέδριο κσταλήγει: Συντομεύω την προσφώνηση λέγοντας λακωνικά:

H Kαλαμάτα και η Mάνη έχουν πανάρχαιους δεσμούς αγάπης και αμοιβαιότητας, που πρέπει και οι σημερινοί όχι μόνο να διατηρήσουμε αλλά και να καλλιεργήσουμε και να επαυξήσουμε.

Oι τόποι μας έχουν διαφορετικότητα και γι’ αυτό απαιτούν συμπληρωματικότητα. Έχουν συνδεθεί σε μια μακροχρόνια συμβίωση με εντυπωσιακό στοιχείο την συνεργασία.

Eπειδή στο εύκρατο κλίμα της ενότητας και της ειρήνης αναπτύσσονται φυσιολογικά οι πνευματικές δυνάμεις του ανθρώπου ακόμη και οι σωματικές,

Eπειδή ο λαός, που είναι σοφός σα σύνολο υπογραμμίζει, πώς «πρώτα  βλέπει κανείς το γείτονα και ύστερα τον ήλιο», τονίζοντας έτσι την αξία του πλησίον και την αναγκαιότητα της ειρηνικής συμβίωσης,

O Μητροπολίτης Γυθείου και Oιτύλου Xρυσόστομος (Κορακίτης) στην προσφώνησή του μεταξύ άλλων αναφέρει:

 Συγκινεί όντως, πάντας ημάς ο γενικός τίτλος του Συνεδρίου Mάνη και Kαλαμάτα, δεσμοί Aγάπης και αμοιβαιότητας. Όμως πάλι δυναμιτίζουν και δηλητηριάζουν τας σχέσεις άρθρα, που είδαν το φως της δημοσιότητος πρότριτα του παρόντος συνεδρίου με όσους αδοκίμους δια παρωχημένας και πολύ συγκεχυμένας εποχάς, που είναι ανεπίτρεπτο, πλέον, να αποτελούν τον μπούσουλα, το γνώμονα περπατισιάς για τούτη τη δύσκολη εποχή των δύο τούτων μεγαλωνύμων περιοχών.

Προσήλθα, ακόμη, αγαλλομένω ποδί, και άμα τω ακούσματι της συγκροτήσεως του παρόντος συνεδρίου, που ήτο άκρως επάναγκες να γίνη και υπό την ιδιότητα του Mητροπολίτου της Mάνης που είναι και ο μόνος θεσμός, που υποστασιάζει την Mάνην την ενώνει και την θάλπει εφ’ όσον χωροταξικά δεν έχει αυτοτέλειαν ευρισκόμενη εις τας παρυφάς και τας ακρωρείας των δύο γειτνιαζουσών I. Mητροπόλεων, Mεσσηνίας και Σπάρτης.

Eύχομαι από καρδίας να στεφθή υπό επιτυχίας το παρόν Συνέδριον, με τον φωτισμόν του Θεού επί τους συνέδρους, διότι υπέρ πότε και άλλοτε, δια την περαιτέρω ανάπτυξιν οι δεσμοί αγάπης και ανυποκρίτου αμοιβαιότητος αποτελούν, ανυπερθέτως την υποδομήν της επιτυχίας, που την έχομεν ανάγκην όλοι μας.

Κατά την εναρκτήρια ομιλία με θέμα τους αμοιβαίους δεσμούς των δύο περιοχών ο κ. Νικ. Ε. Μαραμπέας, σχολικός σύμβουλος, 

 Η σχέση των Μανιατών με την Καλαμάτα έχει ευρύ φάσμα διακύμανσης. Όμως παρά την ευρύτητα το φάσμα αυτό έχει ακρότατα, όρια με ιδιαίτερα υψηλή σταθερή συνιστώσα.  Αλλά και την περίοδο της διακύμανσης παράγεται θετικό αποτέλεσμα κατά το μεγαλύτερό κομμάτι του χρόνου και των περιστατικών. Εξαίρεση αποτελούν οι εποχές που χαρακτηρίζονται από  έκπτωση ποιότητας και αξιών. Σ` αυτές τις περιόδους, μαζί με τους άλλους ευτελισμούς που προκαλούνται, παρουσιάζονται και  μελανές σελίδες. Που δεν αναιρούν βέβαια την πρωτογενή σχέση των δύο περιοχών, που είναι σχέση ταυτότητας, αλλά εμφανίζονται για να εξυπηρετήσουν βραχυχρόνιες μικροπολιτικές σκοπιμότητες μικρόψυχων ατόμων ή μικρών ομάδων. Μια τέτοια φάση διανύσαμε την προηγούμενη δεκαετία. Που άφησε τραύματα και πικρίες σε πολλούς, αλλά ταυτόχρονα ισχυροποίησε την ουσιαστική σχέση Μάνης και Καλαμάτας. Που είναι, εξ` άλλου, από τη φύση της ακατάλυτη και διαχρονική.

Δεν έχει θέση σ` αυτό το συνέδριο η συζήτηση για τα διοικητικά όρια Μάνης – Καλαμάτας. Όχι γιατί διαμορφώνει αντιπαραθέσεις και διαφορές. Αλλά γιατί έρχεται η επιστήμη της Ιστορίας με τα διαχρονικά μηνύματά της για να κονιορτοποιήσει τέτοιες βραχυχρόνιες προσεγγίσεις. Τα όρια των περιοχών μας έχουν τροποποιηθεί τουλάχιστο 15 φορές στη ροή της Ιστορίας. Και μάλιστα όχι γιά πεπερασμένο χώρο και κατά μία κατεύθυνση. Αλλά σαρωτικά και ισοπεδωτικά για φυλές, καταγωγές και ανθρώπινες κυριαρχίες. Εκείνο που παραμένει κυρίαρχο και αποτελεί ιστορικό δίδαγμα είναι η δυναμική που αναπτύσσουν οι περιοχές και οι κάτοικοί τους. Μια δυναμική που όταν εξωτερικεύεται παράγει σωρευτικά αποτελέσματα. Τροποποιεί συνθήκες και καταστάσεις, εξουδετερώνει συμβιβασμούς και μικροσκοπιμότητες και επιβάλλει νέες, υψηλότερου επιπέδου, ισορροπίες. Είναι και ιστορικά επιβεβαιωμένο, ότι ο χώρος αναφοράς του συνεδρίου μας (Μάνη – Καλαμάτα) και οι κάτοικοί του, μακροχρόνια κουβαλούσαν και εξακολουθούν να κουβαλούν δυναμική υψηλής ενέργειας. Μια δυναμική που κατά την ταπεινή μου γνώμη τη διαμορφώνει ο χώρος, οι φυσικές συνθήκες με τα ειδικά τους χαρακτηριστικά. Τα στοιχεία αυτά όντας υπερχρονικά συνθέτονται προς την ίδια κατεύθυνση: την κοινή δράση.

Κάθε καλόπιστος αναλυτής των πραγματικών περιστατικών μπορεί εύκολα να διαπιστώσει τη συμπληρωματικότητα των δύο περιοχών. Μια συμπληρωματικότητα που οδηγεί στην αμοιβαία σύνδεση, στην αναγκαία συνεργασία. Γιατί τα στοιχεία της συμπληρωματικότητας είναι θεσμικά και αναπαλλοτρίωτα: το έδαφος και αποτέλεσμα αυτού ο πληθυσμός. Η Καλαμάτα έχει εύφορο έδαφος. Γι` αυτό παράγει με τη συμβολή και του νερού που διαθέτει σε επάρκεια, μεγάλες ποσότητες προϊόντων.. Η Μάνη έχει άγονο και πετρώδες έδαφος και ξερικές τις λίγες της καλλιέργειες. Τα προϊόντα που παράγονται διαφέρουν γενικά, τόσο στις ποσότητες και το πλήθος, όσο και στα είδη. Η Καλαμάτα με τα πλεονάσματα των προϊόντων αυτονόητο είναι να αναζητά μακροχρόνια αγορές για τη διάθεσή τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη εμπορικής δραστηριότητας, που συνεπαγόταν την κατασκευή υποδομών για την επεξεργασία και διάθεσή τους, μόνιμες πληθυσμιακές εγκαταστάσεις, καθώς και προμήθεια και χρήση μεταφορικών μέσων. Το ανθρώπινο δυναμικό που ήταν αναγκαίο γι` αυτές τις δραστηριότητες προσελκυόταν κατ` αρχήν από τη γειτονική δεξαμενή υπερπληθυσμού, τη Μάνη. Αυτές ήταν οι απαρχές δημιουργίας της πόλης πριν από 600 – 700 χρόνια. Οι Μανιάτες, ιδιαίτερα της Αποσκιαδερής Μάνης βρίσκονταν σε μια αέναη κίνηση προς την Καλαμάτα. Από τη στεριά  (με τα πόδια, τα ζώα μεταφοράς και αργότερα με τα αυτοκίνητα). Ο Μανιάτικος δρόμος από το Γερολιμένα, μέσω Αρεόπολης, Ζυγού, Καρδαμύλης και Αβίας, οδηγούσε μέσω της Λακωνικής οδού στη σημερινή πλατεία Μαυρομιχάλη. Που ήταν διαχρονικό κέντρο συγκέντρωσης και στάθμευσης Μανιατών και από κει στο ποτάμι, που ήταν το παζάρι. Από τη θάλασσα (με τις βάρκες, τα ατμόπλοια, τις βενζίνες), που έπιαναν στο Πανελλήνιο, στην Παραλία της Καλαμάτας. Και διαμόρφωναν με τα μικρομάγαζα μια ομογενή μανιάτικη συνοικία. Στην Καλαμάτα, από τότε που διαμορφώθηκε ως πόλη, οι Μανιάτες αντάλλασσαν τα προϊόντα τους, τοποθετούσαν τα οικονομικά τους πλεονάσματα σε κινητές και ακίνητες αξίες και παρείχαν αμυντική προστασία στην πόλη από τις εξωτερικές απειλές, λόγω της πατρογονικής εξάσκησής τους στην πολεμική τέχνη. Το ζητούμενο αυτού του συνεδρίου  είναι η κατάδειξη αυτών των επιδράσεων του χώρου, μέσα από τις εμπεριστατωμένες εισηγήσεις  που θα ακολουθήσουν. Για να προκύψουν, ως επιστέγασμα, οι κοινοί τρόποι έκφρασης αυτής της δυναμικής συμπληρωματικότητας των χώρων. Που θα δώσει μια νέα ώθηση σ` αυτό το σύστημα στις νέες συνθήκες που διαμορφώνονται στη χώρα μας, στην Ευρώπη, στον κόσμο.

Τα συμπεράσματα του συνεδρίου, που διατυπώθηκαν από το συντονιστή και Πρόεδρο της τελευταίας συνεδριάσεως κ. Παν. Γεννηματά διαμόρφωσαν την προοπτική των σχέσεων μεταξύ των δύο περιοχών στο μέλλον. Μεταξύ άλλων στα συμπεράσματα αναφέρονται:

  Aναγκαία προϋπόθεση ωστόσο για να βρει η κοινή προσπάθεια Mάνης – Kαλαμάτας τη δική της ιστορική δικαίωση είναι να παραμείνει αταλάντευτα προσανατολισμένη προς μια ποιοτική αντίληψη οικονομίας και ζωής, η οποία θα ενισχύσει την εισοδηματική στάθμη της περιοχής με τρόπο αειφόρο δηλαδή σταθερό, συστηματικό, αυτοτροφοδοτούμενο και εγγυώμενο την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος του τόπου..

H σχέση αγάπης και αμοιβαιότητας μεταξύ Kαλαμάτας και Mάνης υλοποιείται οικονομικά με τη συμπληρωματικότητα των επιχειρήσεων Mάνης και Kαλαμάτας, όπου η μεσσηνιακή πρωτεύουσα παίρνει το βάρος των μεγαλυτέρων και μαζικοτέρων χρήσεων, ενώ η Mάνη περιορίζεται στη διακριτικότερη εκμετάλλευση των πιο εξειδικευμένων, με έμφαση σε εναλλακτικές τουριστικές δραστηριότητες και ελαιοπαραγωγή ποιοτικής αιχμής.

Kαλαμάτα και Mάνη, όπως επισημάνθηκε στο συνέδριο, μπορούν να προωθήσουν από κοινού μια πρότυπη ανάπτυξη εμβαθύνοντας τη γεωοικονομική συνείδηση κοινού συμφέροντος και καλλιεργώντας μια νέα βιωματική κοινότητα ζωής. Στην προσπάθεια αυτή πολύτιμη πρέπει να είναι η συμβολή της μανιάτικης, αλλά και της καλαματιανής και μεσσηνιακής διασποράς στην Eλλάδα και σε ολόκληρο τον κόσμο.

H δυνατότητα συντονισμού διαδημοτικών πρωτοβουλιών και δράσεων ενισχύει σήμερα την τοπική αποτελεσματικότητα και οι δήμοι της Mάνης επιβάλλεται να συνεργαστούν στενά με το δήμο της Kαλαμάτας, με στόχο τη διάχυση των ευεργετημάτων μιας ενεργότερης περιφερειακής πολιτικής προς τη Mάνη και την Kαλαμάτα. H μεγάλη αλήθεια ωστόσο παραμένει: Ό,τι κι αν γίνει με τα κουρέλια που άφησε πίσω της η άναρχη και απερίσκεπτη ανάπτυξη των τελευταίων δεκαετιών λόγω της αδιαφορίας της κρατικής διοίκησης, ο κίνδυνος παραμένει προ των πυλών και οδηγεί στην ισοπέδωση του χαρακτήρα και της προσωπικότητας της περιοχής. O στόχος να πιάσουμε μέσω της ανάπτυξης το γενικώς αποδεκτό μέσο όρο χωρίς την προσέγγιση της ποιοτικής πτυχής, δηλαδή να δημιουργήσουμε μια εικόνα εντελώς ίδια με χιλιάδες άλλες περιοχές του πλανήτη οδηγό στον κίνδυνο να χαθούν τα ειδικά ποιοτικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Kάτι τέτοιο σημαίνει καταστροφή τόσο για τη Mάνη όσο και για την Kαλαμάτα και έχουν όλοι υποχρέωση να το ματαιώσουν.

Τα πέντε περίπου χρόνια που πέρασαν από τότε οι δεσμοί Μάνης και Καλαμάτας διαρκώς ισχυροποιούνται. Η ανάπτυξη και η πρόοδος φέρνει ακόμα πιο κοντά τις δύο περιοχές και τους κατοίκους τους. Είναι αξιοσημείωτο ότι μετά την εμπνευσμένη θέση για τα όρια της Μάνης, που κατέθεσε κατά την προσφώνησή του στο συνέδριο ο σοφός Γέροντας Μητροπολίτης Μεσσηνίας, σταμάτησε και η σχετική συζήτηση για τα διοικητικά όρια των γειτονικών έργο που αναφερόταν ενοριών και των Μητροπόλεων. Έγινε κοινά αποδεκτή η αρχή της διπλής ενορίας για τους Μανιάτες, εκείνης του τόπου προελεύσεως και εκείνης του τόπου προσωρινής ή μόνιμης εγκατάστασής τους. Έτσι τελικά ισχυροποιούνται διαχρονικά οι αρχέγονοι δεσμοί Μάνης και Καλαμάτας.

*Το κείμενο συντάχτηκε για να ενσωματωθεί στο δίτομο υπό έκδοση έργο, που αφορούσε τη ζωή και τη δράση του Μητροπολίτη, μετά την εκδημία του.

LAKONIA-ΚΑΙ-ΕΙΣΗΓΗΣΗ-ΜΟΥ-ΣΕ-ΣΥΝΕΔΡΙΟ-ΛΙΜΕΝΙ-14-15-I·E-16-MA´OY-2004

MΙΛΑΕΙ Ο ΕΓΓΟΝΟΣ ΤΟΥ                                                                                                             Πριν από ενάμιση περίπου χρόνο ο Σωκράτης Βενετσάνου Κουγέας, ο ταυτώνυμος εγγονός του, μιλώντας για τον επιφανή παππού του στο συνέδριο Μάνη και Καλαμάτα: δεσμοί αγάπης και αμοιβαιότητας, ανέφερε: «Στη μεγάλη πνευματική του διαδρομή ο Σωκράτης Κουγέας σημειολόγησε τη σχέση του με τη Μάνη. Άρχισε την πνευματική του άνοδο ερευνώντας τα σχετικά με τα μανιάτικα μοιρολόγια  θέματα και την έκλεισε με την ανάδειξη και προβολή των χαρακτηριστικών της Μάνης και των Μανιατών, μέσω της ενασχόλησής του με το έργο του μεγάλου Μανιάτη λόγιου, του Νικήτα Νηφάκη. Αυτό, το τελευταίο του έργο, τούδωσε τη δυνατότητα φεύγοντας απ` αυτό το μάταιο κόσμο να ρίξει στην πατρίδα του το ύστατό του βλέμμα». Η επιλογή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευτεί και ως η ύστατη προσπάθεια για εξισορρόπηση του αστικού τρόπου ζωής που ζούσε, λόγω των εκπαιδευτικών του υποχρεώσεων Ίσως  ήθελε να παροτρύνει τους συμπατριώτες μας στο δρόμο του πνεύματος και του πολιτισμού  με τα ίδια τα λόγια που χρησιμοποιεί ο Νηφάκης στον «αποχαιρετιστήριο θρήνο» του. Λόγια που διατυπώθηκαν σε ανύποπτη εποχή, αλλά εντόπιζαν με ακρίβεια τα ελαττώματά της μανιάτικης φυλής:

Πλην ταύτα όλα γίνονται από τη απειθείαν

Αυτή πάλιν προέρχεται από την αμαθείαν

Από αυτήν προέρχεται και η ασυμφωνία,

Και η επικατάρατος η δεισιδαιμονία.

 Ίσως είχε συνειδητοποιήσει  τα διαχρονικά νοήματα  που περιέχουν και ήθελε να κάνει έκκληση για την καταπολέμηση των ελαττωμάτων που εντοπίζουν.

Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΣΤΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΧΩΡΟ, ΣΕ ΣΥΝΤΟΜΙΑ                                                    Ο Σωκράτης Κουγέας έφυγε από τους Δολούς, άφησε πίσω του την Καλαμάτα και στα 90 χρόνια της ζωής του ευτύχησε να ταξιδέψει, να σπουδάσει, να αναγνωρισθεί διεθνώς, να κατακτήσει τα υψηλά αξιώματα του πνευματικού κόσμου. Ευτύχησε να δει να μεγαλώνουν γύρω του παιδιά και εγγόνια.

Σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας με δάσκαλό του το Νικόλαο Πολίτη από τον οποίο πήρε , όπως ο ίδιος έλεγε το «επιστημονικώς σκέπτεσθαι και μετά προσοχής και μεθόδου εξετάζειν τα πράγματα». Από το 1900 ως το 1904 υπηρέτησε στη Μέση Εκπαίδευση ως ελληνοδάσκαλος και σχολάρχης. Στη συνέχεια μετέβη στη Γερμανία για μεταπτυχιακές σπουδές δίπλα στους μεγάλους φιλόλογους της εποχής. Το 1918 εξελέγη καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Και το 1929 μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Οι τίτλοι του δεν τελειώνουν εδώ. Υπηρέτησε τα ελληνικά γράμματα από πολλές θέσεις και πρόσφερε στο ελληνικό κράτος, που στην εποχή του μετρούσε ζωή λιγότερη από έναν αιώνα, τεκμήρια που δικαίωναν την ύπαρξή του.

H ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗ ΤΟΥ ΜΕ ΜΑΝΙΑΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ                                                                                 Για το Σωκράτη Κουγέα δεν ήταν αρκετό να μελετά, να δημοσιεύει, να διακρίνεται στο διεθνή επιστημονικό στίβο. Δεν έχανε την ευκαιρία να συνεργάζεται με τοπικές εφημερίδες και περιοδικά. Συνεργασίες που, αν και δεν πρόσθεταν κάτι στο διεθνούς φήμης επιστημονικό του ανάστημα, ήταν το ίδιο φροντισμένες, αγαπημένες θα έλεγα, με εκείνες στα ελληνικά και ξένα επιστημονικά περιοδικά. Αποστολή τους ήταν  να φωτίσουν  πλευρές της ιστορίας του τόπου μας, της Μάνης, αναδεικνύοντας το μεγαλείο του απλού και του καθημερινού. Την αγάπη του γι` αυτό τον τόπο ενίσχυσε ιδιαίτερα ο πνευματικός του πατέρας και πατέρας της Ελληνικής λαογραφίας, ο μεγάλος Νικόλαος Πολίτης, που τον προέτρεπε από τα πρώτα του βήματα να στρέψει το βλέμμα του προς την ιδιαίτερή του πατρίδα. Την προτροπή του δασκάλου του δεν τη λησμόνησε σε όλη τη διάρκεια της μακρόχρονης επιστημονικής του δράσης ο Σωκράτης Κουγέας. Αν και οι σπουδές του τον έστρεψαν σε άλλες κατευθύνσεις, αν και οι πολυσχιδείς του δραστηριότητες και τα υψηλά αξιώματα που κατέκτησε του άνοιγαν ορίζοντες που λίγοι κατόρθωναν να αντικρίσουν, εν τούτοις δεν ξεχνούσε να στρέφει το βλέμμα του στη γενέτειρά του τους Δολούς, τη Μάνη, την Καλαμάτα: Ο Φαβιέρος εις την Μεσσηνία (1926, εφημερίδα Θάρρος), Ποίον πρέπει να είναι το όνομα των Καλαμών (1940, εφημερίδα Σημαία), Η Μεσσηνιακή επέτειος του αγώνος (1947, εφημερίδα Ηχώ της Μεσσηνίας), Η επαναστατική προκήρυξις της Καλαμάτας (1949, περιοδικό Νέα Εστία), Κτητορική επιγραφή εκ Δολών (1934, περιοδικό Ελληνικά), Ιστορικαί πηγαί δια τας μάχας Βέργας και Διρού (1946, εφημερίδα Ελληνικός Αστήρ), Ο στρατιωτικός κανονισμός του στρατού της Μάνης κατά τον αγώνα (1948, εφημερίδα Εμπρός), Περί των Μηλιγγών του Ταϋγέτου, εξ’ αφορμής ανέκδοτης Βυζαντινής επιγραφής εν Λακωνική (1950, Ακαδημία Αθηνών), η ανθρωποκτονία, ως διεγγύημα τρίτου εν Μάνη (1953, αφιέρωμα στον Στίλπωνα Κυριακίδη). Αυτοί είναι μερικοί τίτλοι από την πλούσια επιστημονική αρθρογραφία του Σωκράτη Κουγέα, που προσδιορίζουν την κοινωνική και ιστορική ταυτότητα των Δολών, και της Μάνης.

ΤΟ ΥΣΤΑΤΟ ΒΛΕΜΜΑ                                                                                                                        Κι` εκεί στην πλήρη ωριμότητά του, συνεχίζει ο εγγονός του, το βλέμμα του στρέφεται κατ` αποκλειστικότητα στους δύο πόλους που σφράγισαν την προσωπικότητά του. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του ασχολείται με το να συλλέγει και να δημοσιεύει έγγραφα και μαρτυρίες που αφορούν πρόσωπα και πράγματα της Καλαμάτας και της Μάνης, με αποκορύφωμα την έκδοση του 1964. Δύο χρόνια πριν το θάνατό του βλέπει το φως το έργο του ΜΑΝΙΑΤΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΙΚΗΤΑ ΝΗΦΑΚΗ, από υλικό που συνέλεξε στα πρώτα του επιστημονικά βήματα, την αρχή του 20ου αιώνα.

Το ύστατο βλέμμα του υπέργηρου και σοφού Σωκράτη Κουγέα, στράφηκε εκεί απ` όπου ξεκίνησε, στον κόσμο αυτόν που τον πότισε με το φως και τις αξίες του, σα να ήθελε να εκπληρώσει το χρέος στα σχολεία που φοίτησε, των Δολών, του Κάμπου, της Καλαμάτας, αλλά  και στους συμπατριώτες του Μανιάτες. Και ακόμα μετά το θάνατό του, λες και το βλέμμα του παρέμεινε στραμμένο προς τα εκεί καρφωμένο, κι άφησε σε μας την φροντίδα και το χρέος να συνεχίσομε την πορεία που ο ίδιος χάραξε. Στα χειρόγραφα κατάλοιπά του ξεχωρίζει το πρώτο μέρος της μελέτης που δεν πρόφτασε να τελειώσει με τίτλο: Κιτριές, ένας μικρός «λιμιώνας» που έχει μεγάλη ιστορία. Ειδήσεις από τα ανέκδοτα αρχεία της Βενετίας, που με φροντίδα και αγάπη ο αγαπημένος του Ζήσιμος Λορεντζάτος περιέσωσε στη μονογραφία του «O Σωκράτης Κουγέας και η Μέσα Ελλάδα». Και παραπέρα τα χειρόγραφα, που με προτροπή του οι συντοπίτες του κατέγραψαν, η συλλογή των «Τραγουδιών του Κάτω Κόσμου», για τα οποία δεν είχαμε την τύχη να απολαύσομε τα δικά του σχόλια  και τις δικές του ερμηνείες. Είναι ένα νεύμα να προχωρήσομε, ο καθένας με τις δικές του δυνάμεις και απ` τη δική του θέση, και να μην αποστρέψομε το βλέμμα μας από τούτη τη γωνιά της γης, που τόσο λάτρεψε και φρόντισε.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΤΣΟΥΝΤΑ ΚΑΙ ΖΑΚΥΝΘΗΝΟΥ                                                                                  Ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για ένα παιδί από τη Μάνη, όπως ο Σωκράτης Κουγέας να ξεπεράσει τα εμπόδια και να βρει τις διαδρομές που τον οδήγησαν στο Πανεπιστήμιο και την Ακαδημία Αθηνών. Δυστυχώς μετά το 1821 η περιοχή μας βρισκόταν γεωγραφικά μακριά από τα κέντρα εξουσίας και τις πνευματικές εστίες. Βοήθησαν για το ευτυχές αποτέλεσμα ο πατέρας του με την προτροπή για γνώση που δημιουργεί ο εμπνευσμένος δάσκαλος, αλλά και οι κατευθύνσεις, παροτρύνσεις και υποθήκες που είχε αφήσει στην οικογένεια ο ιερέας πάππος του. Βοήθησαν επίσης το σχολείο του στον Κάμπο που αποτελούσε πνευματικό φάρο με την υποβοήθηση των Αλεξανδράκιων κληροδοτημάτων, αλλά και ο μεγάλος κοντοπατριώτης από τη Γιάννιτσα, ο καθηγητής της Ιστορίας και Λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης. Όλη αυτή η διαδρομή προώθησης και προσαρμογής στον αστικό χώρο περιγράφεται αχνά, αλλά διακρίσιμα στο πλούσιο έργο του. Ο ίδιος γράφει σχετικώς το 1941 στο επιτύμβιο Χρήστου Τσούντα: ο καλός μου πατέρας που μία Ιουλιανήν ημέραν του 1891 με ωδηγούσεν εις την ανασκαφήν του τάφου του Μαχάωνος, ως έλεγαν και λέγουν οι εντόπιοι τον θολωτόν τάφον του Κάμπου της Αβίας τον οποίον ανέσκαψεν ο Τσούντας, που να εφαντάζετο ότι το παιδί που άκουε τότε με προσοχήν την πρόχειρον εξήγησιν του αρχαιολόγου θα είχεν αργότερα την τιμήν και την ευτυχίαν να γίνει  πολύ κοντά θαυμαστής, ομιλητής, συνάδελφος και φίλος του μεγάλου αυτού επιστήμονος και μεγάλου ανθρώπου.

Στις 6 Μαΐου 1973, με την ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων της προτομής του, τελέστηκε στην Καλαμάτα επιστημονικό μνημόσυνο για το Σωκράτη Κουγέα, από τον εκεί δραστηριοποιούμενο «Σύλλογο προς Διάδοσιν των Γραμμάτων». Ο τότε καθηγητής της Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Ακαδημαϊκός Διονύσιος Ζακυνθηνός  έκλεισε την ομιλία του με τα πιο κάτω: Ιδιοσυγκρασία βιολογικώς ρωμαλέα, πνευματικώς ισχυρά, οξεία και δημιουργική, ψυχικώς αδάμαστος και ορμητική, ο Σωκράτης Κουγέας κατηύθυνε την ιστορικήν επιστήμην εν Ελλάδι προς νέας οδούς. Το πάθος της ερεύνης  εδέσποσε ολοκλήρου της ζωής του, υπήρξε δε ευτυχής, διότι μέχρι τέλους διετήρησεν αμείωτον την πνευματικήν του διαύγειαν, την έφεσιν προς εργασίαν, την ασφάλειαν της μνήμης και την χάριν του λόγου. Η όλη πνευματική του ιδιοσυγκρασία έφερεν αυτόν προς τα καίρια. Η θήρα του κοινού, η σύλληψις του ουσιώδους, η απέριττος πυκνότης του λόγου, η αγαστή λιτότης της διαπραγματεύσεως ήσαν εκ των κυριοτέρων χαρακτηριστικών της προσωπικότητός του. Παντού όπου ετάχθη, ο αείμνηστος διδάσκαλος εδημιούργησεν, επεκράτησε και εκαινοτόμησεν. Άφηνε πάντα ανοικτάς τας διόδους προς τα φιλελεύθερα και τα νεώτερα. Αλλά ο νεωτερισμός και φιλελευθερισμός του δεν εχώρουν πέραν της Ελληνικής παραδόσεως, της συνόλου Ελληνικής παραδόσεως, αρχαίας, μεσαιωνικής και νεωτέρας, την οποίαν υπελάμβανεν ενιαίαν, συνεχή και αδιάσπαστον.

ΤΑ ΜΑΝΙΑΤΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΗΦΑΚΗ                                                    Θεωρώ ότι η τελευταία πνευματική προσφορά του Σωκράτη Κουγέα, τα ΜΑΝΙΑΤΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ του ΝΙΚΗΤΑ ΝΗΦΑΚΗ εμπλουτισμένα με δικά του προλεγόμενα και  σημειώσεις  αποτελούν ένα είδος μανιάτικου έπους. Αποτελούν θα έλεγα μια διαρκή δεξαμενή αναγνώρισης των ιδιοχαρακτηριστικών που παράγει ο τόπος μας και προικίζει μ` αυτά τους εκάστοτε κατοίκους του. Αυτή η εντύπωση μου δημιουργήθηκε από την πρώτη στιγμή που συνάντησα το κείμενο (κάτω από ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες το 1973). Η εντύπωσή μου αυτή ενισχύεται όσο βαθύτερα το προσεγγίζω, με την πάροδο του χρόνου. Αναδιφώντας το περιεχόμενό του έργου και με αφορμή τα όσα καταγράφει, μου δημιουργείται μια διαρκής διάθεση για αναζήτηση στοιχείων αυτογνωσίας. Ταυτόχρονα, το περιεχόμενο αυτό με γεμίζει με υπερηφάνεια, ως κληρονόμου υψηλών ιδεών και ρωμαλέων προτύπων.

Ας μου επιτρέψει το εκλεκτό ακροατήριο να ξεδιπλώσω μερικές από τις σελίδες αυτού του μανιάτικου έπους, που κατέγραψε και συστηματοποίησε ο Σωκράτης Κουγέας, αφήνοντας το σε μας για περαιτέρω προσέγγιση και αφομοίωση των ισχυρών μηνυμάτων του.

Ο ΚΟΥΓΕΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΝΗΦΑΚΗ                                                                                                            Η εισαγωγική παρουσίαση του έργου από το Σωκράτη Κουγέα λιτή και σαφής, μας μπάζει αμέσως στο νόημα και μας κατατοπίζει για  την πνευματική απόλαυση που θα ακολουθήσει:

«Με το παρόν βιβλίον έρχονται εις φως τα Μανιάτικα ιστορικο – σατιρικά  στιχουργήματα του Νικήτα Νηφάκη (1748 – 1818 περίπου), του περίφημου τούτου Λάκωνος σατιρογράφου, όστις αποτελεί δια την εποχήν του τον μοναδικόν θεράποντα των Μουσών εις την τραχείαν και αυχμηράν γην της Μάνης. Εκ των τρισχιλίων σχεδόν ομοιοκαταλήκτων στίχων των συνιστώντων δέκα διάφορα έμμετρα κείμενα, οι πεντακόσιοι αποτελούν την Ιστορίαν της Μάνης όλης  και τον Αποχαιρετισμόν της Πατρίδος, τα δύο από πολλού γνωστά και υπό πολλών εκδεδομένα ιστορικά ποιήματα του Νηφάκη, ενώ οι υπόλοιποι δισχίλιοι τριακόσιοι στίχοι, που αποτελούν τα οκτώ άλλα κομμάτια, εκ των οποίων τα τρία πλήρη και τα πέντε ελλιπή, είναι ανέκδοτοι»…

Έχομε υποχρέωση να σημειώσομε την ιδιαίτερα κολακευτική αναφορά στο Δικαίο Βαγιακάκο για τη συμβολή του στην ολοκλήρωση του έργου, σ` αυτή την εισαγωγική παρουσίαση του βιβλίου το 1964 ακόμα από το Σωκράτη Κουγέα. Το Δικαίο Βαγιακάκο, που έχομε την ευτυχία, αειθαλή και πάντα μάχιμο στον αγώνα  για την προώθηση των πνευματικών αξιών και των μανιάτικων δικαίων, να τον έχομε κοντά μας και να τιμά με την παρουσία αυτό το πνευματικό φόρουμ.

Στην εισαγωγή που ακολουθεί ο Σωκράτης Κουγέας προβαίνει σε αξιολογικές κρίσεις για το πνευματικό έργο και την εκπολιτιστική προσπάθεια του Νικήτα Νηφάκη στη Μάνη κατά τα προεπαναστατικά χρόνια.  Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Κατά τους δυσχειμέριους εκείνους χρόνους ο Νηφάκης γίνεται δια του εμμέτρου του λόγου ο κήρυξ και ο πρόδρομος υγιών κοινωνικών αρχών, ο προοδευτικός αναμορφωτής και ο διδάσκαλος ηθικών και ειρηνικών διδαγμάτων, ο μετά παρρησίας και θάρρους στιγματίζων το έθιμον του γδικιωμού και την ροπήν των Μανιατών εις την πειρατείαν, ο μετά σαρκασμού ψέγων την κακομεταχείρισιν και την ταπείνωσιν της γυναικός, ο αμείλικτος κατήγορος της απαιδευσίας του κλήρου και των άλλων κοινωνικών ελαττωμάτων των Μανιατών». Και συνεχίζει ο γέρων Κουγέας στην εισαγωγή του βιβλίου του για το Νικήτα Νηφάκη: «Τα στιχουργήματα του Νηφάκη είναι ενδιαφέροντα, όχι τόσον δια την λογοτεχνικήν των αξίαν, όσον δια την ιστορικήν και λαογραφικήν των σημασίαν, και διότι παρέχουν αδρόν χαρακτηρισμόν φωτισμένης και εκλεκτής Λακωνικής φυσιογνωμίας, σπανίας δια τον τόπον της καταγωγής και δια την εποχήν της δράσεώς του».

* ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ ΟΛΗΣ, ΗΘΗ, ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΙΝΤΡΑΔΕΣ ΑΥΤΗΣ                (ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ)                                                                                                    Ασφαλώς το πρώτο μέρος του έργου του  Νηφάκη Η  Ιστορία της Μάνης όλης, ήθη, χωρία και ιντράδες αυτής, δια στίχων πολιτικών,  αποτελεί την κορωνίδα της ιδιότυπης αυτής ποιητικής συλλογής. Είναι αυτό που μας δίνει τη δυνατότητα να  χαρακτηρίσομε το όλο έργο του ως Μανιάτικο έπος. Αυτό φαίνεται αμέσως και από τα μικρά αποσπάσματα που θα ακουστούν (με όλη την επιείκειά σας για την απόδοση):

Το ποίημα  αυτό αρχίζει με τους στίχους:

Μεγάλο βουνό βρίσκεται απάνω στον Μορία,

Στον τόπον της Λακωνικής, ωσάν την Πιερία,

Ταϋγετον τον έλεγαν οι παλαιοί Σπαρτιάτες

Και Μακρυνόν, τον λέγουσιν, Ηλίαν, οι Μανιάτες.

Είναι και άλλα περισσά βουνά μικρότερά του

Από τον κάβο Ματαπά έως εκεί κοντά του.

Σ` αυτά τα όρη φύγανε οι μαύροι Σπαρτιάτες

Και είναι αυτοί που λέγονται την σήμερον Μανιάτες.

Για να φυλάξουν την ζωήν και την ελευθερία,

Έκτισαν χώρες στα βουνά και περισσά χωρία.

Δεν ήτο φυσικόν σ` αυτούς να γίνουν σκλάβοι, δούλοι,

Αλλά να είν` ελεύθεροι, γιατί δεν ήταν μούλοι,

Αλλ` ήταν Σπάρτης γνήσια παιδία τα καημένα

Κ` ελεύθερα γεννήματα και καλομαθημένα.

Για τούτο χώρες έκτισαν στα όρη και χωρία

Και ζουν έως την σήμερον εις την ελευθερία.

Ετούτων εγώ βούλομαι να γράψω ιστορία

Και χώρες και τα ήθη τους, ιντράδες και χωρία

Επτά και δέκα κ` εκατόν ειν` όλα τα χωρία

Οπού κρατούν τα άρματα και την ελευθερία.

Και μονομίας δύσκολον είναι να ημπορέσω

Να τα συγγράψω ακριβώς, αν δεν τα διαιρέσω.

Και δια τούτο, το λοιπόν, την Μάνην κάμνει χρεία

Να την εξεχωρίσομεν εις μέρη μόνον τρία.

Το μέρος τα` ανατολικόν λέγεται Κάτω Μάνη,

Τα άλλα δύο τα δυτικά, Εξω και Μέσα Μάνη.

Επιτρέψτε μου λίγα σχόλια , σ` αυτούς τους πιο χαρακτηριστικούς, από τους 340 στίχους,  που συναπαρτίζουν το έργο:

Οι έννοιες – κλειδιά που προβάλλουν από την πρώτη ανάγνωση του έπους: Ταΰγετος, Σπάρτη, ελευθερία, οριοθετούν την έννοια Μάνη, μανιάτικος χώρος, μανιάτικες ιδέες. Και δένονται πυκνά μεταξύ τους μέσω του στιχουργήματος:  Ο Ταΰγετος, όπως ξετυλίγεται από το Χαλασμένο και τον Προφήτη Ηλία μέχρι το Σαγιά στο Ταίναρο, είναι ο πατέρας της Μάνης. Οι δύο έννοιες Ταΰγετος και Μάνη είναι ταυτόσημες και ταυτυπόστατες.. Οι Μανιάτες έλκουν βιολογικές καταβολές και κοινωνικές συμπεριφορές από τους αρχαίους Σπαρτιάτες. Ο πατέρας Ταΰγετος αγκαλιάζει τους Μανιάτες προσφέροντας τις πλαγιές του για κατοικία και με τη δομή και τη συγκρότησή του, τους προστατεύει από κάθε επιβουλή, δίνοντας τους τη δυνατότητα το όνομά τους να ταυτίζεται με την έννοια της ελευθερίας. Και το απόσπασμα τελειώνει προσδιορίζοντας ότι σε ένα τόσο φιλελεύθερο λαό και σε ένα τόσο ελεύθερο τόπο προσιδιάζουν  στο όνομά του και στις επιμέρους περιοχές του, μόνον ήπιοι χαρακτηρισμοί και προσδιορισμοί: Κάτω Μάνη, για την Ανατολικά του Ταϋγέτου περιοχή, Εξω Μάνη, για τη Δυτική περιοχή από το διάσελο της Αρεόπολης μέχρι την Καλαμάτα, Μέσα Μάνη, για την υπόλοιπη Δυτική περιοχή μέχρι το Ταίναρο.

Κλείνω την αναφορά μου στο στιχούργημα αυτό  με λίγους από τους τελευταίους στίχους, που αποτελούν  ηθικά διδάγματα και  υποθήκες σε μας, τους επιγενόμενους στο μανιάτικο χώρο:

Πλην ταύτα όλα γίνονται από την απειθίαν

Αυτή πάλιν προέρχεται από την αμαθίαν

Από αυτήν προέρχεται και η ασυμφωνία

Και η επικατάρατος η δεισιδαιμονία,

Πως τάχα την παπουδική κρατούν ελευθερία

Και τούτο δεν ειν` άλλο τι, παρά πολλή μωρία.

……………………………………………….

Αλλ` όταν τις αλλόφυλος, αν ήθελε θελήσει

Να έλθει στην πατρίδα τους για να τους πολεμήσει,

Ετότες συμφωνούν ευθύς και τρέχουν σαν θηρία

Να δείξουν την ανδρεία τους και την ελευθερία.

Στην κατάληξη αυτή κυριαρχούν έννοιες που περιγράφουν τα ελαττώματα των Μανιατών: απείθια, αμάθεια, ασυμφωνία, δεισιδαιμονία. Τις περισσότερες μπορούμε να τις αναγνωρίσομε, τουλάχιστο «εν σπέρματι», πολλοί από μας τους σύγχρονους Μανιάτες, και στον εαυτό μας. Ο στιγματισμός τους από το λόγιο συμπατριώτη μας Νικήτα Νηφάκη αποβλέπει στην καταπολέμηση, που θα οδηγήσει στην εξάλειψή τους. Τελικά, όμως, προβάλλει η κάθαρση με την επίκληση και πάλι της έννοιας της ελευθερίας. Αυτή φαίνεται ότι σε τελευταία ανάλυση παίρνει μπροστά και εξαλείφει πολλές από τις συνέπειες των πολλών ελαττωμάτων μας. Είναι αναγκαίο, όμως, υπακούοντας και στην προτροπή του Σωκράτη Κουγέα να αυτοενδοσκοπηθούμε, για να βρούμε τρόπους καταπολέμησης των ελαττωμάτων μας στη ρίζα τους. Ίσως η σημερινή συνάθροιση να αποτελεί μια κάποια συμβολή σ` αυτή την κατεύθυνση.

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ                                                                                                                           Το δεύτερο κείμενο της συλλογής εμφανίζει ενδιαφέρον, λόγω του υπερσυναισθηματισμού που κουβαλάει, όπως φαίνεται και από τον τίτλο του: ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ. Υπερσυναισθηματισμού  και αγανάκτησης που δημιουργήθηκαν από τις μηχανορραφίες των καπεταναίων, με τελικό αποτέλεσμα την καθαίρεση το 1798 και την καταδίωξη στη συνέχεια του μπέη Τζαννετάκη Γρηγοράκη, του μέντορά του Νικήτα Νηφάκη. Η ανάμνηση των ημερών που πέρασε κοντά σ` αυτόν, τον αγαθό και φιλοπάτριδα ηγεμόνα της Μάνης, τον οδηγεί σε εκτεταμένες αναφορές σε όλα τα υπόλοιπα έργα του. Ιδιότυπη αλλά χαρακτηριστική περίπτωση της βαθιάς επιρροής των 10 χρόνων που πέρασε κοντά στον μπέη Τζαννετάκη Γρηγοράκη, αποτελεί το τέταρτο στιχούργημα της συλλογής που έχει τίτλο Φιλονικία των μελών του σώματος περί της Βασιλείας. Σ` αυτό το αλληγορικό ποίημα συσχετίζει τη συμπεριφορά  που είχαν τα μέρη του σώματος στη μεταξύ τους φιλονικία, με τις στάσεις και συμπεριφορές των καπεταναίων της Μάνης, που οδήγησε στην έκπτωση του Γρηγοράκη από το αξίωμά του. Ο Νηφάκης θέλει να καταδείξει, έμμεσα αλλά με σαφήνεια, ότι αν οι δολοπλοκίες των καπεταναίων της Μάνης, δεν οδηγούσαν στην καθαίρεσή του και την αντικατάστασή του με τον συγγενή του Αντωνόμπεη Γρηγοράκη το 1798, η θέση της Μάνης στη νεώτερη ιστορία θα ήταν εντελώς διαφορετική. Οι συχνές αναφορές σ` αυτή την περίοδο αποτελούν το κλειδί  του έργου του και επιτρέπουν τον αξιολογικό χαρακτηρισμό του ως έπους.

Μετά τον παραμερισμό του μέντορά του ο Νικήτας Νηφάκης αναγκάζεται να αναχωρήσει από τη Μάνη και να εγκατασταθεί στην Καλαμάτα .

Οι στίχοι που ακολουθούν είναι χαρακτηριστικοί:

Ιδού και μίαν εντολήν, πατρίδα μου σ` αφήνω

Με τον δικό μου λογισμόν, αποφασίζω, κρίνω

Ν` αφήσουν τον διάβολον οι πρώτοι, οι μεγάλοι,

Να πάρουν από λόγου τους παράδειγμα κ` οι άλλοι

Ν` αφήσουν την επιβουλήν, φθόνον και υποψίαν,

Φιλαργυρίαν, αρπαγήν και κούρσον και κλεψίαν

Και συντροφίες, χαλασμούς, μάχες και αταξίες

Και ασωτίες και θυμούς, μέθες, πλεονεξίες.

Να κάμουν εις το μέσον τους αγάπην και ειρήνην

να φέρουν στην πατρίδα τους παντοτινήν γαλήνην.

Κι εκείνες όπου γίνονται στις μάχες εξοδίες,

 στου Σατανά το θέλημα και κακομεθοδίες.

Να τις ξοδεύουν στο καλόν, να κτίσωσι σχολεία,

Δια να μάθουν τα καλά σ` αυτά με ευκολία,

Ν` αφήσουν την ωμότητα, ν` αλλάξουν και τους τρόπους,

Και τότε να ιδής και συ, πατρίδα μου, ανθρώπους!

………………………………………………………..

Σε αγαπώ, τ` ομολογώ, πολλά καλά πατρίδα,

Μα δεν μπορώ απάνω σου να βρω καλήν ελπίδα.

Για τούτο φεύγω με καημόν, πατρίδα γλυκυτάτη

Με στεναγμούς και δάκρυα – ώ, ώρα πικροτάτη.

ΔΙΑΛΟΓΟΙ                                                                                                                               Εγκατεστημένος πιά από το 1798 και για 10 τουλάχιστο χρόνια στην Καλαμάτα, ασκεί εκεί το επάγγελμα του ελληνοδιδασκάλου. Ούτε στιγμή δεν παύει να ασχολείται με μανιάτικα θέματα, όπως φαίνεται και από το τρίτο στιχούργημα της συλλογής που επιγράφεται Διάλογοι και αναφέρεται σε τέσσερις συζητήσεις που είχε με κάποιον συμπατριώτη του μεσομανιάτη, που τον συνάντησε στην Καλαμάτα. Οι Διάλογοι αποτελούν αφορμή για εξιστόρηση νέων γεγονότων, εκείνων που συνέβαιναν εκείνη τη δεκαετία στη Μάνη. Γεγονότα που άφησαν βαθιά αποτυπώματα στην Ιστορία και σε ένα βαθμό την οδήγησαν σε επιταχύνσεις, ή επιβραδύνσεις, διαδικασίες αναγκαίες για την επώαση του συγκλονιστικών εξελίξεων που ακολούθησαν λίγα χρόνια μετά, το 1821. Γεγονότα, που οδηγούν σε προωθήσεις και καθαιρέσεις καπεταναίων στο αξίωμα του ηγεμόνα. Γεγονότα  που μοιραία συνοδεύονται από έξαρση των εμφυλίων συγκρούσεων. Αυτές οι καταστάσεις περιγράφονται ανάγλυφα στο έργο. Μεταφέρομε μερικούς χαρακτηριστικούς στίχους, που μας δίνουν ταυτόχρονα  πληροφορίες για μερικές σημαντικές οικογένειες της Μάνης εκείνης της περιόδου

Πολέμους είδα περισσούς και άκουσα χιλίους,

Οπού στην Μάνην κάματε, αλλ` όμως εμφυλίους.

Και φθείρετε τον τόπον σας, χαλάτε τα χωρία

Και το καυχάσθε, το`χετε και δια παλληκαρία;.

…………………………………………………..

Αλλά αν τύχη να εβγή τινάς να τους τρομάζει

Τους της πατρίδος τους εχθρούς, να τους καταδαμάζει,

Εσείς δεν τον αφήνετε, αλλά τονε φθονείτε

Και ή τον φαρμακώνετε ή τον δολοφονείτε.

Που είν` ο Παναγιώταρος, ός με τον Αχιλλέα

Να συγκριθεί είν` άξιος και με τον Ηρακλέα,

Ο φοβερός και τρομερός της Μάνης ταξιάρχης

Και θαυμαστός διδάσκαλος πολέμου και της μάχης,

Οπού χωρίς να κινηθεί, να δείξει τα` άρματά του,

Αλλά με μόνον τα` όνομα και με τα γράμματά του

Τους Μπαρδουνιώτας τρόμαζε και τον Μορέαν όλον;

………………………………………………………..

Που μετ` εκείνον ύστερα ο Κουταλίδης Παύλος,

πολεμιστής και μαχητής καλός και όχι φαύλος,

οπόστεκε στο Λίμπερδον, σαν ένα λεοντάρι,

σαν ένα καλόν άξιον της Μάνης παλληκάρι.

………………………………………………………..

Που ο Μιχάλης ο πολύς, ο Κούτρος ο γενναίος,

Πιερής και ο Νικόλαρος, ο Γολιάθ ο νέος;

Που Καλκαντής, Γληγόρακας, που Ντζώρτζης, Γληγοράκης,

Που Πέτρος, που Μιχάλμπεης, που ο Κουμουντουράκης,

Που Σπύρος, που Γεννηματάς, που καπετάν Γιαννάκης

Και που Βαβούλης ο Θωμάς, που ο Βενετζανάκης,

Που καπετάν Πανάγος δε, που δε και ο Μπουτιέρος;

Και που να τους απαριθμώ καθέναν κατά μέρος.

………………………………………………………..

Αμή τα μήλα της Μηλιάς τα μοσχομυρισμένα

Τα παληκάρια τα καλά, τα πολυξακουσμένα;

Με τι καρδίαν και ψυχήν να τα ξενοματίσω,

Χωρίς να χύσω δάκρυα, πώς να τα μελετήσω;

ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΞΕΝΙΤΙΑ                                                                                                             Από τα υπόλοιπα πέντε στιχουργήματα  του Νικήτα Νηφάκη, όπως εμφανίζονται στη συλλογή του Σωκράτη Κουγέα θα δώσω μικρά δείγματα από δύο, από την Αυτοβιογραφία  του και από την Ξενιτειά.

 Και αυτό γιατί μας οδηγούν σε διαδρομές ερμηνείας για την πορεία του, την πορεία στη ζωή του πρώτου Μανιάτη λογίου. Πορεία που είναι απόλυτα  συμβατή και με την πορεία των επιφανών συμπατριωτών μας που τιμούμε σήμερα. Είτε των αειμνήστων πνευματικών ανδρών που διέλαμψαν στους τομείς της επιστημονικής τους δραστηριότητας και αναδείχθηκαν στο ύπατο πνευματικό αξίωμα του μέλους της Ακαδημίας Αθηνών, στη ζωή και το έργο των οποίων αναφερόμαστε  στο πρώτο μέρος της σημερινής εκδήλωσης. Είτε των  εν ζωή και σήμερα τιμωμένων προσώπων, που με τη διαρκή πνευματική τους δραστηριότητα τιμούν τον τόπο που τους γέννησε και τους έδωσε τα πρώτα βήματα στη μακρά τους πορεία στο χώρο της εκπαίδευσης και του πολιτισμού.

Δυστυχώς δεν είναι εξακριβωμένη πλήρως η διαδρομή στη ζωή του Νηφάκη. Είναι βέβαια όμως τα γεγονότα της γέννησής στη Μηλέα της Έξω Μάνης, της αιχμαλωσίας του από τους Τουρκομπαρδουνιώτες, όταν σε εφηβική ηλικία πήγαινε ν` αλέσει στους νερόμυλους της Αγία – Μαρίνας στην Ανατολική πλευρά του Ταϋγέτου, της ταλαιπωρίας του σε πολλές Τουρκικές φυλακές κατά τη μεταφορά του από το Μυστρά προς την Κωνσταντινούπολη και της διαφυγής του στο Βουκουρέστι. Εκεί  δέχθηκε το σημαντικότερο μέρος από την πνευματική του καλλιέργεια  στα σχολεία που είχαν συστήσει οι Φαναριώτες ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας. Οι νέες συνθήκες που διαμορφώνουν μετά το 1781, δηλαδή το καθεστώς αυτονομίας με ντόπιο ηγεμόνα, επιτρέπουν  την επιστροφή του στη Μάνη. Προσπαθεί εκεί να ασκήσει πνευματικό έργο, ως περιοδεύων διαφωτιστής και διδάσκαλος. Για δέκα χρόνια προωθεί το έργο του, υπό την υψηλή προστασία  του αγαθού ηγεμόνα Τζανέτμπεη Γρηγοράκη, του οποίου την ευεργετική για τη Μάνη και τους Μανιάτες διοίκηση και τις προσωπικές αρετές θαυμάζει και υμνεί ο Νηφάκης στα περισσότερα από τα επικά του στιχουργήματα. Δυστυχώς, μετά από δέκα χρόνια, οι συγκυρίες τον αναγκάζουν να εκπατρισθεί, εθελοντικά αυτή τη φορά, και να εγκατασταθεί στην Καλαμάτα, όπου ασκεί το διδασκαλικό λειτούργημα για άλλα δέκα χρόνια. Τα αίτια της νέας αποδημίας του είχαν διπλή προέλευση. Από τη μια μεριά έγινε αντιπαθής και δυσάρεστος  στους ατίθασους συμπατριώτες του, γιατί επέκρινε αυστηρά και μαστίγωνε αλύπητα τις κακές και απάνθρωπες συνήθειές τους. Συνήθειες, βέβαια, που προέρχονταν από τον πολεμικό χαρακτήρα των κατοίκων και την ιδιομορφία του γεωγραφικού χώρου, αλλά δεν έπαυαν να δημιουργούν διαρκείς συγκρούσεις και εσωτερικές αναστατώσεις. Με την εκδίωξη, εξ` άλλου,  του Τζανέτμπεη Γρηγοράκη από τη θέση του ηγεμόνα, λόγω κυρίως της αποκάλυψης των συνεννοήσεών του με τον Ναπολέοντα, εξέλιπε και η προστασία που απολάμβανε έναντι των δυσαρεστουμένων από τις ιδέες και τα μηνύματα που εξέπεμπε διαφωτίζοντας και διδάσκοντας..

Πιστεύω ότι το εκλεκτό και με ιδιαίτερη πνευματικότητα ακροατήριο έχει πειστεί για την ανάγκη να ακουστούν και σ’ αυτό το σημείο ζητώ και πάλι την ανοχή σας για να ακουστούν λίγοι στίχοι από την Αυτοβιογραφία του και την Ξενιτειά. Στίχοι που εμφανίζουν ανάγλυφα την φιλοπατρία, που αποτελεί ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά όλων των Μανιατών.

Νηφάκης είν` το γένος μου, η χώρα μου Μηλέα.

Στη Σπάρτη μέσα βρίσκομαι, κοντά εις τον Μαλέα.

……………………………………………………………………….

Εβγήκα έξω απ` αυτήν να περιτριγυρίσω

Και με σκοπόν την αύριον οπίσω να γυρίσω.

Αμή εκείνην την Μηλιάν, την εδικήν μου χώρα

Οι δέκα χρόνοι πέρασαν που δεν την είδα τώρα.

Δεν είδα την πατρίδα μου και τους οικιακούς μου,

Κανέναν ως την σήμερον από τους εδικούς μου,

Και μόνος θέλησα σ` αυτήν να πέσω την φωτία,

Χωρίς να έχω παντελώς μηδέ μικράν αιτία.

……………………………………….

Μόνον αυτό, μητέρα μου, πως είμαι ξένος μόνον,

Μόνον αυτό να στοχαστείς, κι` αυτό σε σώνει μόνον.

Διότι τι δυστύχημα, τι κόπος, ποία λύπη,

Ποίον δεινόν, ποίον κακόν από τον ξένον λείπει;

Ο ξένος πάντοτε φορεί όλην την δυστυχίαν,

Στα ξένα δεν μπορεί ποτέ να εύρει ευτυχίαν.

Δεν αναπαύεται ποτέ, ποτέ στα ξένα ξένος,

Και τι να λέγω τα πολλά, π`ο ξένος είναι ξένος.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ                                                                                                                     Επιτρέψτε μου από αυτή τη θέση να σημειώσω ότι η πρώτη έκδοση αυτού του επικού έργου για τη Μάνη και τους Μανιάτες, από το Μεσαιωνικό Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών, έχει προ πολλού εξαντληθεί. Επιτρέψτε μου επίσης να ισχυριστώ ότι μια επανέκδοσή του θα συμβάλλει σημαντικά στην πορεία του φωτός στον τόπο μας. Κάτω από αυτούς τους διαλογισμούς κάνω έκκληση, επωφελούμενος και από τη συγκυρία, στο σεβαστό μας Πρόεδρο της Ακαδημίας Αθηνών να ενεργήσει για την απόδοση στη Μάνη του έργου του μεγάλου διαφωτιστή της. Αυτό θα μπορούσε να γίνει μέσω μιας επανέκδοσης σε μεγάλο αριθμό αντιτύπων, για χρήση ιδιαίτερα των μανιάτικων σχολείων και των μαθητών. Η επανέκδοση θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ενέργεια μνημοσύνης και αποκατάστασης για το Νικήτα Νηφάκη και το Σωκράτη Κουγέα, που πιστεύω ότι το δικαιούνται. 

Τελειώνοντας την αναφορά μου στο επικό έργο του Νηφάκη, ιχνηλατώ τα συναισθήματα, που θα διακατείχαν το γέροντα  Σωκράτη Κουγέα τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Τα ιχνηλατώ κυρίως αφορμώμενος και από τις προσωπικές μου επιλογές και πορείες. Τολμώ να ισχυριστώ ότι ιχνηλατώ αυτά τα συναισθήματα  αντιστοιχώντας τα με επιλογές ανθρώπων που διακρίνονται για την πνευματική τους καλλιέργεια, όταν ξεπερνούν το μισό του προσδόκιμου χρόνου ζωής. Τα συναισθήματα που τους κατακλύζουν, τους δημιουργούν έντονη διάθεση να ξαναγυρίσουν τη σκέψη στις πατρογονικές τους ρίζες. Τους παρωθούν σε εξαγνισμούς, προσφέροντας τις κατάλληλες θυσίες στο θυσιαστήριο της γενέτειρας γης.  Επιτρέψτε μου στο τέλος αυτού του συλλογισμού μου μίαν ακόμα παραδοχή: εμείς οι Μανιάτες διαθέτομε σε αυξημένο βαθμό αυτή τη νοσταλγική διάθεση για την πατρώα γη. Αψευδή απόδειξη αποτελεί η σημερινή εκδήλωση, που ελπίζω ότι θα την ακολουθήσουν πολλές άλλες, περισσότερο επιτυχημένες σε μηνύματα για την πνευματική ανάταση του τόπου. Έτσι όπως μας το υπαγόρευσαν, ο πρώτος Μανιάτης λόγιος Νικήτας Νηφάκης και οι αείμνηστοι Ακαδημαϊκοί, γεννήματα αυτού του τόπου. Και ειδικότερα όπως το καταδεικνύουν με τη διαρκή πνευματική τους πορεία οι Πανεπιστημιακοί δάσκαλοι που έχομε τη χαρά να  τιμούμε σήμερα, αποτείνοντας σ` αυτούς ελάχιστη τιμή για τη μεγάλη τους την προσφορά στη χώρα, τη νεολαία και την περιοχή μας.