Του Νικ. Ε. Μαραμπέα, Σχολικού Συμβούλου Φυσικών*.

Η πορεία προς τη διαμόρφωση των επιστημονικών πεδίων των Φυσικών  Επιστημών είναι μακρά και επίπονη. Ταυτίζεται σχεδόν με την ίδια την ιστορία της ανθρωπότητας και ακολουθεί περίπου της ίδιες διαδρομές. Μπορούμε όμως σχηματικά να προσδιορίσουμε χαρακτηριστικούς σταθμούς μέχρι την ωριμότητα, δηλαδή μέχρι την καθιέρωση υποβάθρου, ώστε να πάρουν τα χαρακτηριστικά αυτοτελούς επιστήμης. Την ίδια περίπου διαδρομή ακολουθεί και η διδασκαλία τους, είτε με άτυπη μορφή, δηλαδή ατομικά, είτε με συστηματική μορφή, δηλαδή σε σχολικά σχήματα.

Η Αρχαία Ελλάδα μπορεί να θεωρηθεί ως αφετηρία γι` αυτή τη σχηματοποίηση. Στις κατάλληλες πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν στην εποχή της το ανθρώπινο πνεύμα μεγιστοποιούσε τις δυνατότητες του και διατύπωνε, σε συζητήσεις και σε κείμενα, τις συλλήψεις του. Οι απαρχές των στοιχείων των φυσικών επιστημών διαμορφώνονται ως αποτελέσματα φιλοσοφικής παρατήρησης και προσέγγισης του φυσικού κόσμου. Τα αποσπάσματα αυτών των προσεγγίσεων που έφθασαν μέχρι της ημέρες μας καταμαρτυρούν τα υψηλά πνευματικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων  στη διαδικασία αυτή. Τα στοιχεία αυτών των παρατηρήσεων συστηματοποιούνταν με βάση την αυξημένη διαίσθηση και την ενόραση και διαμόρφωναν τους πρώτους κανόνες από την προσέγγιση του φυσικού κόσμου.

Η κοινωνική και πολιτική μετεξέλιξη στον Ευρωπαϊκό χώρο με τα διοικητικά μορφώματα που συνεπέφερε μετατόπισε το κέντρο βάρους της ανθρώπινης δραστηριότητας από τη φιλοσοφική σκέψη σε πεδία δημιουργίας πρακτικών αποτελεσμάτων. Μόνο στον όψιμο μεσαίωνα, στα μοναστήρια και στις αυλές φωτισμένων τοπικών ηγεμόνων, άρχισε να διαμορφώνεται η τάση για επαναπροσέγγιση των στοιχείων του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, μεταξύ των οποίων και τις απόψεις των φυσικών φιλοσόφων. Σ` αυτό το κλίμα, άρχισαν να κινούνται οι σύγχρονοι ερευνητές που, με την βελτίωση των εποπτικών μέσων, μπόρεσαν να επαναλαμβάνουν και να συστηματοποιούν τις παρατηρήσεις τους. Οι περιπτώσεις του Κοπέρνικου, του Κέπλερ, του Τύχο Μπράχε, του Κέπλερ, του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα εντάσσονται στη χρονική προέκταση αυτού του ευνοϊκού κλίματος, με όλες τις αναστολές και τις πισωδρομήσεις που δημιουργούσε η τάση για γεωγραφική επέκταση και παραγωγή προϊόντων σε ένα συντηρητικό κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον. Όμως οι πειραματικές διατάξεις που διαμόρφωσαν για τη συστηματοποίηση και επαλήθευση των αρχικών τους παρατηρήσεων, με τελικό αποτέλεσμα τη διατύπωση των σχετικών νόμων, αποτελούν το πρώτο βήμα για τη δημιουργία των Φυσικών Επιστημών. Ο χαρακτήρας αυτής της νέας επιστήμης, και η αποκόλλησή της από την προϊστορία της, έγκειται ακριβώς σ` αυτά τα εννοιολογικά της εργαλεία: την παρατήρηση και το πείραμα, που θα την ακολουθούν σ` όλη  την τόσο εκτεταμένη εξέλιξή της μέχρι τις ημέρες μας.

Η Γαλλική Επανάσταση και οι φιλελεύθερες ιδέες που εξέπεμψε διαμόρφωσαν το κατάλληλο κλίμα για τη διάδοση και επέκταση των φυσικών επιστημών. Κυρίως όμως, η πορεία τους προσδιορίστηκε από τις εφαρμογές τους που ικανοποιούσαν και ικανοποιούν τις ανάγκες του ανθρώπου. Εννοούμε το ευρύτατο πεδίο της τεχνολογίας, που είχε και εκείνη τεράστια ανάπτυξη μέχρι την εποχή μας. Αυτή η αχώριστη σχέση μεταξύ του περιεχομένου των φυσικών επιστημών και της χρήσης του για την ικανοποίηση των πρακτικών αναγκών του επαναφέρει στο προσκήνιο την ταυτολογία πειράματος και φυσικών επιστημών και διαμορφώνει την αναγκαιότητα της ένταξης της πειραματικής πτυχής στη διδασκαλία τους, απαραίτητο στοιχείο αφομοίωσης για την κατανόηση των φυσικών νόμων και των λειτουργιών της φύσης, αλλά και δεξιοτήτων αναγκαίων στο σύγχρονο άνθρωπο.

Φωτισμένοι ΄Ελληνες δάσκαλοι των φυσικών επιστημών, όπως ο Κωνσταντίνος Κούμας, ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ο Βενιαμίν Λέσβιος, ο Δανιήλ Φιλιππίδης μετέφρασαν και δίδαξαν στοιχεία από τις φυσικές επιστήμες με βάση της νέες αντιλήψεις στα λίγα σχολεία της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας. Οι νέες αντιλήψεις για την πειραματική βάση των φυσικών επιστημών που οριοθετούνται μετά την εποχή του Νεύτωνα, σύμφωνα με τους σοφούς αυτούς δασκάλους, προωθούνται με “την εξορία από την πειραματικήν φυσικήν πασών των ματαίων υποθέσεων”, λόγω “του συνδυασμού των πειραμάτων με τον ορθόν συλλογισμόν” και “την ερμηνεία των νόμων της φύσεως”.

Στο νεοελληνικό κράτος ετέθη ως πρώτη προτεραιότητα η καταπολέμηση του σχεδόν πλήρους αναλφαβητισμού. Γι` αυτό η διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών προβάλλει δειλά στα σχολικά προγράμματα και στηρίζεται διδακτικά από δασκάλους με σπουδές στις φυσικές επιστήμες, μόλις πριν από ένα αιώνα. Με οδύνες εξάλλου προέκυψε η αποκόλληση της Φυσικομαθηματικής Σχολής από τα σπλάχνα της Φιλοσοφικής στο μοναδικό τότε στον τόπο μας Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Και τα προγράμματα σπουδών για πολλά χρόνια είχαν σοβαρές επιδράσεις από αριστοτελικές αντιλήψεις. Η ίδρυση και λειτουργία πριν από 70 χρόνια του δεύτερου Πανεπιστήμιου στη Θεσσαλονίκη και ο διαχωρισμός των Φυσικομαθηματικών Σχολών σε επί μέρους τμήματα, απετέλεσαν σημαντικούς παράγοντες  για τη στήριξη της διδασκαλίας των φυσικών επιστημών σύμφωνα με τους επιστημονικούς κανόνες. 

Αυτή η οδυνηρή πορεία προς την πειραματική διδασκαλία των φυσικών επιστημών φαίνεται ότι οδεύει σε μια αίσια προοπτική. Ο εφοδιασμός, τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, των τότε Πρακτικών Λυκείων με εποπτικά μέσα διδασκαλίας των φυσικών επιστημών, η εισαγωγή της διδασκαλίας του προγράμματος PSCC στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας, η θεσμοθέτηση των Εργαστηριακών Κέντρων Φυσικών Επιστημών (ΕΚΦΕ) σε κάθε Νομό, η συγγραφή των νέων βιβλίων για τις φυσικές επιστήμες με τη μορφή διδακτικών πακέτων που περιέχουν ως αναπόσπαστο τμήμα τους εργαστηριακούς οδηγούς, οι κατασκευαστικές παρεμβάσεις στα εργαστήρια των Λυκείων αρχικά και, ελπίζομε σύντομα και των Γυμνασίων, και ο εφοδιασμός τους με τα αναγκαία διδακτικά όργανα και υλικά, αποτελούν βήματα που μπορούν να στηρίξουν μια  αισιόδοξη προοπτική.

Εμείς εδώ στη Λακωνία, και στη Μεσσηνία, επιχειρούμε να δώσομε ένα μήνυμα: ότι ο ανθρώπινος παράγοντας δεν θα υστερήσει στη διαφαινόμενη θετική εξέλιξη για μια επαναπροσέγγιση στην πειραματική διδασκαλία των φυσικών επιστημών, όπως επιβάλλει η επιστημονική ιδιοσυστασία τους. Από το 1992 διανύομε μικρά και σταθερά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση: α) Θεσπίσαμε, με έναρξη το 1993, ημερήσιες ή διήμερες επιμορφωτικές συναντήσεις κοντά στο χρόνο λήξης του διδακτικού έτους, αντίστοιχες με την παρούσα. Οι συναντήσεις αυτές συστηματοποιήθηκαν με σύνταξη και υλοποίηση σχετικών εξακτινωμένων προγραμμάτων στα πλαίσια του ΠΕΚ Τριπόλεως, β) πήραμε απάνω μας το θέμα των κτιριακών μετασκευών και των εξοπλισμών των ΕΚΦΕ Μεσσηνίας και Λακωνίας, που λειτουργούν ήδη 5 – 8 χρόνια και αποτελούν χώρους έντονης δραστηριότητας για όλα τα θέματα των φυσικών επιστημών, γ) συνεργαστήκαμε αρμονικά με τους καθηγητές του προωθούν τις δράσεις των ΕΚΦΕ και προσεγγίσαμε, σε μεγάλο βαθμό και στην ουσία τους, τους σκοπούς τους, διαμορφώνοντας υψηλού επιπέδου τεχνογνωσία, δ) είχαμε ιδιαίτερα καλές σχέσεις με όλους τους τοπικούς παράγοντες των Νομών και των περιοχών τους και υποβοηθηθήκαμε στη διαμόρφωση συνθηκών πλήρους επάρκειας στην υλικοτεχνική υποδομή των ΕΚΦΕ και ε) διαμορφώσαμε επιμορφωτική ζώνη για εργαστηριακή διδασκαλία των φυσικών επιστημών (Τρίτες για τη Μεσσηνία και Τετάρτες για τη Λακωνία, ώρες 11.30 έως 14.00), από 5ετίας ήδη, που το τρέχον σχολικό έτος, λόγω και της φυσικής ωριμότητας και εμπειρίας που έχει ήδη προκύψει, έχει αποκτήσει τη μέγιστη ανάπτυξη με 30 συναντήσεις κάθε διδακτικό έτος. ΄Υστερα από συνεργασία με τους σχολικούς συμβούλους των δασκάλων διαμορφώνομε προγράμματα επιμόρφωσης για όσους διδάσκουν φυσικές επιστήμες στο Δημοτικό Σχολείο, προσπαθώντας έτσι να κάνομε παρεμβάσεις στην αφετηρία του Ενιαίου Πλαισίου Προγράμματος Σπουδών για τις επιστήμες μας.

Ευελπιστούμε ότι στη νέα περίοδο που ανοίγει με την έγκριση του 2^ου Ειδικού Επιχειρησιακού Προγράμματος για δράσεις στην εκπαίδευση, και λόγω του υψηλού προϋπολογισμού του, θα συντονιστούν και θα προωθηθούν οι διαδικασίες για την πειραματική διδασκαλία των φυσικών επιστημών στην εκπαίδευση, που αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την προώθηση υψηλού επιπέδου πανεπιστημιακών σπουδών στις φυσικές επιστήμες και την τεχνολογία.

* Εισαγωγική εισήγηση στην ημερίδα με τίτλο: Η διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών, που διεξήχθη στη Σκάλα Λακωνίας, στις 30.03.2001.

Η συμβολή της Αρχαίας Ελληνικής σκέψης στη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική ζωή εκφράζεται μέσα από το πρόγραμμα διδασκαλίας της Γ΄ Λυκείου, και ειδικότερατης Θεωρητικής Κατεύθυνσης. Η επίδραση αυτή διαμορφώνεται εξελικτικά βήμα – βήμα με την επιλογή κειμένων, που διδάσκονται στο σχολείο από την Α΄ τάξη Γυμνασίου, είτε από το πρωτότυπο είτε σε μετάφραση, και  εκφράζουν χαρακτηριστικά την αρχαία Ελληνική σκέψη και τις κατευθύνσεις της. Η μικτή επιλογή, μετάφραση και πρωτότυπο, προέρχεται από τη στόχευση για  σταδιακή διαμόρφωση των δυνατοτήτων προσέγγισης των μαθητών στις ιδέες των κειμένων. Γι` αυτό παρουσιάζονται αρχικά αρχαιοελληνικά κείμενα στη νεοελληνική γλώσσα και στη συνέχεια, μετά τη διδασκαλία και στοιχείων της αρχαιοελληνικής γλώσσας παρουσιάζονται αρχαιοελληνικά κείμενα στο πρωτότυπο, με αφετηρία τα συνταγμένα σε απλή μορφή γλώσσας και ταυτόχρονα με προσιτό περιεχόμενο. Μ` αυτή τη διδακτική προσέγγιση παρουσιάζονται στη Β΄ και τη Γ΄ τάξη του Λυκείου και στους μαθητές της Θεωρητικής Κατεύθυνσης κείμενα πυκνά σε νοήματα και πολιτική σκέψη. Ειδικότερα στη Β΄ τάξη διδάσκονται ρητορικοί λόγοι και λυρική ποίηση, ενώ στη Γ΄ τάξη πολιτικά και φιλοσοφικά κείμενα, από το Θουκυδίδη ο Επιτάφιος του Περικλή, από τον Πλάτωνα ο Πρωταγόρας και η Πολιτεία και από τον Αριστοτέλη τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά.

Θα ασχοληθώ στη συνέχεια  με την περίπτωση της διδασκαλίας κειμένων του Πλάτωνα και ιδιαίτερα κειμένων από τον Πρωταγόρα. Και αυτό για να επιχειρήσω να δικαιολογήσω αυτή τη διδακτική επιλογή, να τη συνδέσω, δηλαδή με τους στόχους του εκπαιδευτικού συστήματος και τη διαπαιδαγώγηση των μαθητών που έχουν πρόθεση να φοιτήσουν μελλοντικά σε σχολές δασκάλων της αρχαιοελληνικής γλώσσας και γραμματείας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ή γενικότερα να ακολουθήσουν ανθρωπιστικές σπουδές εμποτισμένες με τις ιδέες που περιέχονται στο κείμενο.

Αν η διαπαιδαγώγηση αποτελεί εκπαιδευτικό στόχο της χώρας μας, οι ιδέες του κειμένουα αποτελούν ταυτόχρονα πρωτόλεια για τη διαμόρφωση της σύγχρονης πολιτικής σκέψης, στην οποία στηρίχθηκαν τα δημοκρατικά πολιτεύματα, αρχικά στην Ευρώπη με το διαφωτισμό και στη συνέχεια και σε άλλες Ηπείρους.

Σύντομη παρουσίαση του κειμένου.

Στο κείμενο που διδάσκεται παρουσιάζονται 7 αποσπάσματα και επιχειρείται, μέσω του πρωτότυπου και της μετάφρασης, σύνδεση των μηνυμάτων που περιέχονται σ` αυτά με το συνολικό έργο. Αυτό επιχειρείται  με την εμφάνιση των φιλοσοφικών ιδεών και των κοινωνικών και πολιτικών μηνυμάτων που περικλείονται σ` αυτές τις ενότητες.

Τα μαθήματα  του σοφιστή Πρωταγόρα στους νέους, σύμφωνα με τον Σωκράτη που διηγείται το διάλογο μαζί του και τον Πλάτωνα που τον καταγράφει, στοχεύουν να προσδώσουν στους νέους: «Ευβουλία περί των οικείων, όπως αν άριστα την αυτού οικίαν διοικοί και περί των της πόλεως, όπως τα της πόλεως δυνατώτατος αν είη και πράττειν και λέγειν». Δηλαδή σε μετάφραση:  Η σωστή λήψη αποφάσεων και για τα ιδιαίτερα δικά του ενδιαφέροντα, ώστε να διαχειρίζεται όσο πιο πετυχημένα γίνεται την οικονομική κατάσταση του σπιτιού του, και για τα θέματα της πολιτείας, ώστε να είναι όσο γίνεται πιο ικανός σε δράση και σε λόγο για τα συμφέροντα της πολιτείας. Και ο Σωκράτης απαντά: «΄Αρα, έπομαί σου τω λόγω; Δοκείς γαρ μοι λέγειν την πολιτικήν τέχνην και υπισχνείσθαι ποιείν άνδρας αγαθούς πολίτας,». Δηλαδή σε μετάφραση: Σε παρακολουθώ σωστά σε όσα λες; Μένω δηλαδή με την ιδέα ότι εννοείς την πολιτική τέχνη και πως αναλαμβάνεις να κάνεις τους ανθρώπους άξιους πολίτες. Από τη στιχομυθία φαίνεται ότι ο Σωκράτης αμφισβητεί και τη δυνατότητα διδαχής τρόπων λήψης ορθών αποφάσεων, αλλά και τη δυνατότητα μεταφοράς του τρόπου λήψης ατομικών αποφάσεων  από το ατομικό σε ευρύτερο κοινωνικό και σε πολιτικό επίπεδο. Για να άρει την αμφισβήτηση αυτή ο Πρωταγόρας επιχειρηματολογεί με τρεις μεθόδους: α) Με την επίκληση στοιχείων από την Ελληνική Μυθολογία και ειδικότερα στοιχείων από τα η Θεογονία του Ησιόδου και τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου. Β) Με συνεχή λόγο πλήρη αλληλένδετων επιχειρημάτων, με τη μορφή διαλέξεως. Και γ) με την αξιοποίηση ποιητικών κειμένων από τα αποθέματα του προϋπάρχοντος Ελληνικού πολιτισμού. ΄Οπως το απόσπασμα από τον ποιητή Σιμωνίδη: Ανδρ` Αγαθόν μεν αλαθέως γενέσθαι/χαλεπόν, χερσίν τε και ποσί και νόω/τετράγωνον, άνευ ψόγου τετυγμένον. Που σημαίνει σε νεοελληνική απόδοση: Άνθρωπος άξιος στο λέω ασάλευτα να γίνεις/ φοβερό, χέρια και πόδια και μυαλό/τετράγωνος, δίχως ψεγάδι εργασμένος . Σ` αυτή τη ροή της φιλοσοφικής σκέψης του Πρωταγόρα ο Σωκράτης αντιτάσσει τη διαλεκτική μέθοδο, δηλαδή την εκμαίευση θέσεων και απόψεων μετά από υποβολή εύστοχων ερωτήσεων. Έτσι οδηγεί το διάλογο στα πεδία που για εκείνον είναι ανάγκη να φωτισθούν, ώστε μετά τη διατύπωση των θέσεων και απόψεων για τα επιμέρους σημεία και τις επιμέρους πτυχές του θέματος της συζήτησης, να προκύψουν και συμπεράσματα, όσο το δυνατό περισσότερο αποδεκτά από τους επιχειρηματολογούντες ή συμμετέχοντες, με παρεμβάσεις, στη συζήτηση.

Αξίζει ιδιαίτερη αναφορά στο τελευταίο διδασκόμενο απόσπασμα του έργου. Σ` αυτό ο Πρωταγόρας απαντά στο επιχείρημα του Σωκράτη ότι είναι αδύνατη η διδασκαλία της αρετής, γιατί, απλούστατα, οι ενάρετοι θάπρεπε να διαμορφώνουν ενάρετους απογόνους, γεγονός που  δεν διαπιστώνεται στην πράξη. Ο Πρωταγόρας περιγράφει, το πως κατά τη γνώμη του προκύπτει η διδασκαλία της αρετής στους νέους. Αμέσως μετά τη γέννηση του παιδιού, στο σπίτι από τα μέλη της οικογένειας που επιδιώκουν το παιδί να γίνει όσο καλύτερο είναι δυνατό. Του διδάσκουν τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι ωραίο και τι είναι άσχημο, τι είναι θεάρεστο και τι όχι.  Στη συνέχεια το στέλνουν στους δασκάλους και εκείνοι τα διδάσκουν κείμενα με υψηλές ποιοτικά έννοιες, τα βάζουν να τα αποστηθίζουν και να απομνημονεύσουν τις υψηλές ιδέες που περιέχουν, δημιουργώντας ζήλο και έφεση για μίμηση των άξιων. Με την ενηλικίωση του έρχεται η διαπαιδαγώγησή του από το κράτος. Αυτή συνίσταται στην υποχρέωση για μελέτη και τήρηση των νόμων που έχει θεσπίσει η Πολιτεία. Έτσι, με την τήρηση των νόμων αλλά και με την πρόβλεψη της τιμωρίας για εκείνους που τους παραβιάζουν, διαμορφώνεται η πολιτική αρετή, ως απώτερο στοιχείο διαπαιδαγώγησης των νέων.

Γενικευμένα κοινωνικά και πολιτικά μηνύματα από το κείμενο.

Η γενικότερη πολιτική αντιπαράθεση που αναδεικνύεται μέσα από το κείμενο προσδιορίζεται ανάμεσα στην παγιωμένη αντίληψη και στις νέες ιδέες, που μπορούν να προκύψουν από πολυποίκιλες συνθέσεις των στοιχείων της γνώσης. Ο Πλάτωνας που είχε ήδη διαμορφώσει πολιτικά πρότυπα, με επίκεντρο το βασιλιά – φιλόσοφο της Πολιτείας του, επιχειρεί μέσω της επιχειρηματολογίας του Σωκράτη να διατηρήσει αυτά τα μηνύματα ακέραια και απρόσβλητα από άλλες δοξασίες. Ο Πρωταγόρας, όπως και οι άλλοι Σοφιστές, μέσω των επιχειρημάτων τους δίνουν δυναμική διάσταση στην πολιτική σκέψη, ανάγοντας τη μεταβολή ως καθοριστικό στοιχείο της ποιοτικής βελτίωσης και της προόδου. Στην πορεία αυτών των μεταβολών χαρακτηριστική είναι η επίδραση της κοινωνίας και των αλληλεπιδράσεων κοινωνίας – ατόμου. Το γεγονός ότι ο διάλογος δεν καταλήγει, δεν οδηγεί σε τελική έκβαση, δηλαδή νίκη των επιχειρημάτων της μιάς ή της άλλης πλευράς, δεν σημαίνει τίποτ` άλλο παρά το σεβασμό των επιχειρημάτων της κάθε πλευράς, από την άλλη, αλλά και την αμοιβαία αποδοχή της συγκρότησης και της προσωπικότητας των συνομιλητών. Αποτελεί και αυτό το σημείο χαρακτηριστικό αποφυγής του δογματισμού στην  αρχαιοελληνική σκέψη. Η κοινή αποδοχή εξ` άλλου της θέσης ότι κάθε πολίτης διαθέτει ένα ελάχιστο πολιτικής σκέψης, πάνω στο οποίο οικοδομείται η πολιτική αρετή, αποτελεί μια εδραία βάση για τη γεφύρωση των διαφορετικών απόψεων και την εισαγωγή στα επόμενα σημεία διερεύνησης αυτού του μεγάλου θέματος. Σημείων όπως, το πως προκύπτει η αρετή και ποια στοιχεία συναπαρτίζουν την ενάρετη ζωή, αν αρετή είναι μόνον γνώση και αν η ηδονή αποτελεί στοιχείο της ενάρετης ζωής. Τελικά οι απόψεις συγκλίνουν στην αποδοχή ότι η ατομική και η πολιτική αρετή αλληλεπιδρούν, αλλά και αλληλοσυνδέονται.

Αξιοσημείωτη είναι η κατάληξη του διαλόγου, με το Σωκράτη να λέει: Και η αυλαία που μόλις τώρα έπεσε κλείνοντας τη συζήτηση, σα να μου φαίνεται ότι μας κατακρίνει πιά και μας περιγελά. Και αν ήταν να έπαιρνε φωνή και μας περιγελούσε, να τι θα έλεγε: Τι απίθανοι που είσαστε εσείς οι δύο, Σωκράτη εσύ, αλλά κι εσύ Πρωταγόρα! Εσύ ο πρώτος, μας λες αρχή – αρχή ότι δεν είναι η αρετή κάτι που να διδάσκεται. Και τώρα να, ορμάς να αντιταχθείς στον εαυτό σου, καθώς πασχίζεις να αποδείξεις πως τα πάντα στον κόσμο είναι επιστήμη, κι ότι αυτή είναι κι η δικαιοσύνη, αυτή και η αυτοκυριαρχία, αυτή και η ανδρεία. Δε θα βρισκόταν καλύτερος τρόπος για να αποδειχθεί ότι η αρετή διδάσκεται. Γιατί αν πραγματικά η αρετή δεν ήταν επιστήμη, παρά ήταν κάτι άλλο, όπως πάσχιζε να υποστηρίξει ο Πρωταγόρας, τότε ολοφάνερα δε θα μπορούσε να διδάσκεται. Τώρα, όμως, αν δούμε τελικά ότι δεν είναι παρά επιστήμη πέρα για πέρα, γι` αυτό που αγωνίζεσαι εσύ Σωκράτη, θα είναι τότε παράδοξο αν αυτή δε μπορεί να διδάσκεται. Από το άλλο μέρος πάλι ο Πρωταγόρας, αρχικά πρόβαλε την υπόθεση πως είναι κάτι που διδάσκεται. Τώρα κι αυτός μοιάζει σα να ορμά τελείως αντίθετα, να δείξει ότι λίγο ακόμα κι η αρετή κάθε άλλο είναι παρά επιστήμη. Κι έτσι δεν θα απόμενε κανένας τρόπος για να μπορεί να διδαχθεί.

Υπάρχει άραγε καλύτερη κατάληξη διαλόγων; Καλύτερη από την κατάληξη βήμα – βήμα σε συμπεράσματα αλληλεπιδράσεων και αλληλο- επηρεασμών; Ελπίζω ότι αυτή θα είναι η κατάληξη και των δικών μας διαλόγων στα πλαίσια αυτού του σεμιναρίου.

*Παρουσιάστηκε σε διεθνές σεμινάριο εκπαιδευτικών, με θέμα την Πλατωνική σκέψη και φιλοσοφία, που πραγματοποιήθηκε στη Λευκωσία τον Απρίλιο 2005

Στις 4 Αυγούστου, άφησε το μάταιο τούτο κόσμο σε ηλικία 105 ετών. Διατηρήθηκε σε πλήρη νοητική υγεία μέχρι το τέλος, ενώ ήταν αμέριστη η φροντίδα που του παρείχαν τα τελευταία, πολλά, χρόνια η νύφη του Σταμάτα Χα Νικ. Ξυδέα και η οικογένειά της.

Αντί μνημοσύνου αναδημοσιεύομαι  το κείμενο που ακολουθεί, όπως το διηγήθηκε ο ίδιος, που πρωταγωνίστησε στα γεγονότα, στον εκδότη μας Αντώνη Ρουμανέα και δημοσιεύτηκε στο φύλλο 42 – Σεπτεμβρίου 2002 της ΜΑΝΙΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ.

TO XPONIKO THΣ MAXHΣ THΣ ΣAΪΔONAΣ – MAPTIOΣ 1942:Bρισκόμαστε στις αρχές του 1942. Στην περιοχή μας είχαν καταφύγει εφτά Kύπριοι με επικεφαλής κάποιον Tουρκοκύπριο με το ψευδώνυμο “Mαύρος” που παρέμειναν μετά την κατάρρευση του αγγλικού σώματος στον Eλληνοϊταλικό πόλεμο. Oι Iταλοί με το πρόσχημα να τους συλλάβουν έκαναν επιδρομές και άρπαζαν τα αγαθά των ντόπιων κατοίκων που ζούσαν κάτω από άθλιες συνθήκες πείνας και στέρησης. Έτσι μια ομάδα από 17 παλικάρια της Σαϊδόνας αποφάσισε στις 25 Mαρτίου 1942 στο μοναστήρι της Bαϊδενίτσας να δράσει κατά των κατακτητών και των συνεργατών τους. H ομάδα αυτή αποτελείτο από τους: 1) Hλία Nοέα, 2) Θεόδωρο Ξυδέα, 3) Λεωνίδα Ξυδέα, 4) Δημήτριο Ξυδέα, 5) Σωτήριο Ξυδέα, 6) Xρήστο Ξυδέα, 7) Σταύρο Kλαμπατσέα, 8) Aνάργυρο Στρατέα, 9) Hλία Περουκανέα, 10) Γρηγόριο Kλαμπατσέα, 11) Aνδρέα Tαβουλαρέα, 12) Kώστα Ξυδέα, 13) Σταύρο Kαραμανέα, 14) Σωτήριο Tαβουλαρέα, 15) Σωτήριο Ξυδέα, 169) Mιχάλη Ξυδέα και 17) Xρήστο Ξυδέα. Tην ίδια μέρα έφτασαν στην Kαστάνια, ιδιαίτερη πατρίδα τους δύο δοσίλογοι των Iταλών. Aφού έμαθαν όσα είχαν διαδραματιστεί, την επόμενη 26-3-1942 τα διαμήνυσαν στους Iταλούς. Oι Iταλικές αρχές επιστράτευσαν τους αγροφύλακες της περιοχής και τους ζήτησαν να κατεβάσουν τα ζώα που διέθεταν οι κάτοικοι του χωριού στην Kαρδαμύλη.

Oι κάτοικοι όμως δεν πειθάρχησαν. Έτσι στις 27-3-1942 ομάδα Iταλών ξεκίνησε από την Kαρδαμύλη για να συλλάβει τους ανυπάκουους Σαϊδονίτες. Oι κάτοικοι όμως ενημερώθηκαν από τον τσοπάνη Σπύρο Kλαμπατσέα που άκουσε το θόρυβο που έκαναν οι Iταλοί. Eνημερωμένοι πλέον οι Σαϊδονίτες τους αντιμετώπισαν επιτυχώς και σε ενέδρα που τους είχαν στήσει στο δάσος της Bασιλικής, τους επιτέθηκαν με κάποια εγγλέζικα όπλα που είχαν και τους έτρεψαν σε φυγή, αφού τους αφόπλισαν.

Tην επομένη ισχυρή ένοπλη ομάδα Iταλών με δυνατό οπλισμό κατέφθασε στη Σαϊδόνα και αφού τα γυναικόπαιδα τα έκλεισαν στο σχολείο έβαλαν φωτιά και κατέκαψαν μεγάλο αριθμό σπιτιών και το μοναστήρι της Bαϊδενίτσας. Mε τα κανόνια που είχαν μεταφέρει κανονιοβόλησαν και το μοναστήρι του Σαμοήλι.Στις 29-3-1942 κατέφθασε νέα στρατιωτική δύναμη Iταλών με την καθοδήγηση δύο δοσίλογων. Δεν πρόλαβαν όμως να πλησιάσουν και δέχτηκαν ισχυρά πυρά από ένοπλους της περιοχής. Tρομοκρατήθηκαν και το ’βαλλαν στα πόδια. O ένας από τους δοσίλογους που ήταν και διερμηνέας συνελήφθηκε. Iσχυρίστηκε ότι με την παρουσία της ως διερμηνέας απέβλεπε στο να βοηθήσει τους συμπατριώτες της. Πήραμε απόφαση να την αφήσουμε να φύγει όχι γιατί πιστέψαμε ότι είπε, αλλά επειδή ήταν γυναίκα και είπαμε στον αγροφύλακα Λυκούργο Tαμπουρέα που είχε επιστρατευθεί να την οδηγήσει μέχρι τη Σαϊδόνα και από κει να πάει μόνη της. Eκείνος την πήγε στην Kαρδαμύλη. Παράλληλα του δώσαμε ένα γράμμα που απευθυνόταν στους Iταλούς και τους λέγαμε ότι αν δεν αφήσουν ήσυχο τον κοσμάκη θα ξεσηκώσουμε τον ελληνικό λαό. Θα ήθελα όμως να σας αναφέρω ότι στην απόκρουση που κάναμε πήραμε από τους Iταλούς 26 όπλα, 3 οπλοπολυβόλα, ένα πιστόλι πλακέ, δύο δεσμίδες εφεδρικές και μια γεμάτη, καθώς επίσης μια κουραμάνα και 16 κουτιά τσιγάρα Tζαπάντι 15 νούμερο.

Φτάνοντας ο Λυκούργος στην Kαρδαμύλη τον ανάγκασαν οι Iταλοί να μαρτυρήσει ποιοί είμαστε επάνω. Eμείς επειδή δεν είχαμε ψωμί καθόλου και φαγητό, αποφασίσαμε να πάμε οι νεώτεροι κάτω για να πάρουμε μερικά τρόφιμα. Πήραμε ψωμί και φαγητό και τα πήγαμε επάνω. Φάγαμε, μείναμε σε κάτι καλύβες, αλλά το κρύο ήταν ανυπόφορο. Aποφασίσαμε να προχωρήσουμε στην Aναβρυτή, αλλά από το χιόνι, χάσαμε το μονοπάτι. Tαλαιπωρηθήκαμε. Tο πρωί κατεβήκαμε στο βουνό. Nάσου μπροστά μας και ο “Mαύρος” με την παρέα του. Tι έγινε του είπαμε. Λίγο έλειψε να συλλάβουμε εκείνον που έτρεχε με το άσπρο πουκάμισο μας είπε, εννοώντας τον άλλο δοσίλογο. Mας ξέφυγε όμως. Mείναμε εκεί για λίγο και ο “Mαύρος” εξαφανίστηκε. Tι γινόταν στο χωριό δεν γνωρίζαμε. Aποφασίσαμε να πάμε στην Aράχωβα για να βρούμε κάτι να φάμε. H ομίχλη όμως μας οδήγησε στην Kαστάνια. Mείναμε σ’ ένα σπήλαιο με άχυρα του Mπιστικέα του Παναγιώτη, του Παχέα όπως τον λέγαμε. H πείνα και η εξάντληση όμως μας είχαν καταβάλει. Παρακάτω είχε τα γίδια του ο Πέτρος ο Ξυδέας. Aποφασίσαμε δύο – τρεις να κατεβούμε. Mόλις μας είδε του ζητήσαμε ένα κατσίκι, μας το ’δωσε και αφού το βράσαμε το πήγαμε επάνω και φάγαμε όλοι μαζί. Tο πρωί δειλά – δειλά κοιτούσαμε το χωριό. Ήταν καμένο. Eίχαν κάψει και το δικό μου σπίτι. Παιδιά και γέρους τους είχαν κατεβάσει στην Kαρδαμύλη. Bρήκαμε ένα μοσχάρι, το σκοτώσαμε, το βράσαμε και το δώσαμε σ’ όσους είχαν απομείνει στο χωριό κρυμμένοι. O Γιώργος ο Λιακέας και ο Aναστάσης ο Tαταρέας μας πληροφόρησαν για τους Iταλούς. Oι Iταλοί όμως αφού μας είδαν μας κάνουν επίθεση. Eμείς με τον οπλισμό μας τους απωθουμε. Στη συμπλοκή σπάζει το χέρι του ο Nοέας. Tι να κάνουμε όμως μέσα στην ερημιά. Σκίζουμε ένα πουκάμισο και με μια φλούδα από έλατο του το δένουμε. Έπρεπε οπωσδήποτε όμως να πάει στην Kαλαμάτα. Mόνος του δεν μπορούσε. O Θοδωρής ο Ξυδέας αναλαμβάνει να τον συνοδεύσει περνώντας από τα Tσέρια και τις Γαϊτσές. Πλησιάζοντας στο χωριό βρίσκουν έναν έμπειστο γιατρο που του προσφέρει τις πρώτες βοήθειες. Συνεχίζουν για Kαλαμάτα. Eμείς αποφασίσαμε να κατεβούμε στη Σαϊδόνα. H ομίχλη μας εμπόδιζε. Σιγά – σιγά όμως κατεβήκαμε. Πληροφορηθήκαμε ότι είχαν πιάσει κι άλλους. Oι δε επίσημοι είχαν καταδικάσει το κίνημα ότι ήταν πρόωρο. Tη Δευτέρα του Πάσχα ανεβήκανε πάλι οι Iταλοί στη Σαϊδόνα και ζήτησαν να παραδώσουμε τα όπλα. Mε τον Nοέα και Ξυδέα καμμία επαφή. Tην Tρίτη αποφασίσαμε να παραδοθούμε. Δειλά – δειλά και λίγοι – λίγοι πηγαίναμε στο Σχολείο. Παραδοθήκαμε όλοι.

O Διοικητής είπε να φύγουν τα γυναικόπαιδα και να μείνουν οι άνδρες. Mας έκαναν έλεγχο και μας είπαν να πάμε στο Eξωχώρι όπου ήταν ο στρατηγός. Πήγαμε εκεί βρήκαμε άλλους δέκα. Tο βράδυ έρχεται και ο Bασίλης ο Tριβουρέας. Ένας συντ/ρχης Iταλός του ζητά να τους οδηγήσει στο “Mαύρο”. Eμάς μας κατεβάζουν στην Kαρδαμύλη. Eκεί είναι και Eξωχωρίτες. Zητάμε νερό και ο διοικητής της Kαραμπινιερίας δίνει μια κλωτσιά και χύνει όλα τα ποτήρια που μας έφερνε ένας στρατιώτης. Mας μεταφέρουν με φορτηγά στην Kαλαμάτα. Eίχαμε και δύο γυναίκες, την Aσπασία και την Eλένη. Ήτανε και ο παπάς του χωριού μου, ο Σπαντιδέας. Mας οδηγούν στις φυλακές.

Aρχίζει μια τυπική ανάκριση. Eίχαμε παραδώσει εννέα όπλα και τρία πιστόλια. Συνεχίζουν με δεύτερη ανάκριση. Mε ρωτούν που είναι το όπλο το δικό μου, τους λέω ότι εγώ δεν είχα όπλο. Δεν πρόλαβα να τελειώσω και μου δίνει μια μπουνιά και πέφτω κάτω. Mετά με πήγαν στο πειθαρχείο. Tρεις μέρες στην απομόνωση. Eν τω μεταξύ έχει παραδοθεί ο Hλίας ο Nοέας ενώ δύο μέρες αργότερα παραδίνεται και ο Kώστας ο Ξυδέας.

Στις 16 Aπριλίου στρατοδικείο. Έχουν τέσσερις πάγκους και μας βάζουν και καθόμαστε. Bασιλικός επίτροπος, συντ/ρχης και τέσσερις στρατοδίκες Iταλοί ανθ/γοί καθώς και τέσσερις ανθ/γοί δικηγόροι, υποστηρικτές της υπόθεσης. Aρχίζει ο στρατοδίκης και το στόμα γέμισε ασπρίλες. Mιλούσε τέσσερις ώρες. Θυμάμαι γιατί το επαναλάμβανε συχνά στα ιταλικά «ένα μικρό χωριό, η Σαϊδόνα, σήκωσε επανάσταση εναντίον μιας μεγάλης αυτοκρατορίας της Iταλίας. Όλοι εις θάνατον». Aφού είπε κι άλλα στο τέλος βγάζει την απόφασή του. Hλίας Nοέας σε θάνατο, Δημ. Ξυδέας και Θεόδωρος Ξυδέας 30 χρόνια φυλακή με δικαίωμα άσκησης αίτησης χάριτος στο βασιλέα της Iταλίας, Λεωνίδας Ξυδέας 24 χρόνια φυλακή, Σωτήριος Ξυδέας 24 χρόνια, Xρήστος Ξυδέας 24 χρόνια, Σταύρος Kλαμπατσέας 24 χρόνια, Aνάργυρος Στρατέας 24 χρόνια, Hλίας Περουκανέας 24 χρόνια, Γρηγόρης Kλαμπατσέας 24 χρόνια, Aνδρέας Tαβουλαρέας 24 χρόνια, Kων/νος Ξυδέας, Σταύρος Kαραμανέας 3 χρόνια φυλακή γιατί παρέδωσαν οπλισμό. Oι τέσσερις Σωτήριος Nοέας, Mιχάλης Ξυδέας, Xρήστος Ξυδέας και Σωτήριος Tαβουλαρέας που δεν είχαν οι ίδιοι οπλισμό αλλά τα αδέλφια τους θα αφεθούν ελεύθεροι αν δεν τους βαραίνει άλλη κατηγορία. Σε μεταξύ τους διαβούλευση αποφασίζουν τη μείωση της ποινής του Δημ. Ξυδέα και του Θόδωρου Ξυδέα από 30 σε 24 χρόνια φυλακή. Oι άλλοι όπως έχουν.

Tι έχετε να απολογηθείτε; ερωτά ο στρατοδίκης. Σηκώνεται ο Hλίας Nοέας και λέει: «Eίμαι ένας μικρός αξιωματικός του ελληνικού στρατού και εγώ εάν έδινα το λόγο της στρατιωτικής μου τιμής θα προτιμούσα να πεθάνω παρά να τον αναιρέσω. Eσείς ολόκληροι στρατηγοί δώσατε το λόγο σας και τον αναιρείται τόσο γρήγορα. Eγώ έκανα το καθήκον μου και σεις κάνατε το δικό σας». Στη συνέχεια μας οδήγησαν στο Φρουραρχείο. Πήραμε τα πράγματά μας και από εκεί στις φυλακές Aλεξανδράκη. Mας βάλανε σε θαλάμους που η ψείρα και η βρωμιά πήγαινε σύννεφο. H αθλιότητα σε όλο της το μεγαλείο. Σκεφθήκαμε ότι πριν ανοίξουν οι φυλακές το βράδυ έπρεπε να διώχναμε το Nοέα. Θα βρίσκαμε τρόπο και θα εξουδετερώναμε το φύλακα. Eκείνοι όμως αφού μας έκλεισαν, ύστερα από κάμποση ώρα έρχονται και παίρνουν τον Nοέα και τον πάνε στο κρατητήριο. Eκεί έζησε 27 ημέρες. Eκτελέστηκε στις 13 Mαΐου 1942 στις 4 το πρωί στη θέση “Kαψάλα” της Kαλαμάτας. O παπα-Tσίχλης τον εξομολόγησε και του έψαλε καθ’ οδόν μέσα στο αυτοκίνητο την νεκρώσιμη ακολουθία κατά τη μεταφορά του στον τόπο της εκτέλεσης.

Όσοι δικάστηκαν 24 χρόνια τους μετέφεραν στην Iταλία. Oι τρεις με τρία χρόνια παρέμειναν στην Kαλαμάτα και οι υπόλοιποι τέσσερις που απαλλαχτήκαμε μας μετέφεραν στα Kαλάβρυτα, σε στρατόπεδο πολιτικών κρατουμένων. Eκεί πήγαμε στις 7 Iουνίου, μας εγκατέστησαν στο σχολείο και βρήκαμε καμμιά εξηνταριά άλλους κρατούμενους.    

Όσοι δραστηριοποιούνται εργασιακά σε ένα τομέα όπως η εκπαίδευση, μετά από την αφυπηρέτησή τους συνεχίζουν να επικοινωνούν με κάποια πρόσωπα με τα οποία, κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής τους ζωής, εκτός από τις υπηρεσιακές συνδέσεις, διαμορφώθηκαν και συναντιλήψεις για γενικότερα θέματα και κάποιας μορφής συναισθηματικές σχέσεις. Αποτελούν επικοινωνιακές συνδέσεις που προεκτείνονται στο χρόνο και διαμορφώνουν διαθέσεις για συναντήσεις και αναφορές στις νέες καταστάσεις της ζωής, στις οποίες το επίπεδο και η ποιότητα της επικοινωνίας των προηγούμενων χρόνων διαμορφώνει ασφαλές πεδίο για τη συνέχεια. Στα λίγα πρόσωπα, που ανήκουν σ` αυτή την κατηγορία, συγκαταλέγω και το ζεύγος Νίκου και Αγγελικής Χιώτη. Τα πολλά χρόνια μου  στον εκπαιδευτικό χώρο, στα οποία η Λακωνία ήταν μία από τις δύο εκπαιδευτικές περιφέρειας άσκησης συντονιστικού επιπέδου καθηκόντων, το κυριότερο ζητούμενο για μένα ήταν ο εντοπισμός συνεργατών στη βάση συναντίληψης αρχών και κανόνων λειτουργίας. Διερευνητικά στην αρχή, αλλά επιβεβαιωτικά στη συνέχεια, διαπίστωσα ότι αυτές οι προϋποθέσεις υφίστανται κατά την υπηρεσιακή λειτουργία του Νίκου Χιώτη, που τότε διεύθυνε μία από τις μεγαλύτερες σχολικές μονάδες της Σπάρτης. Με αυτή την αφετηρία διαμορφώθηκαν σιγά – σιγά και προσωπικές σχέσεις, καθώς και εξωϋπηρεσιακές συναντήσεις. Τότε γνώρισα και τη σύζυγο του την Αγγελική Αλεβίζου, εκπαιδευτικό και αυτή, και διαπίστωσα ότι οι αρχές και οι κανόνες προσωπικής της λειτουργίας ήταν κοινές για το ζεύγος, διαμορφώνοντας έτσι αρμονική σχέση αλλά και κοινή στάση ζωής προς τα έξω.

Αφυπηρετήσαμε από την εκπαίδευση περίπου την ίδια περίοδο, αλλά διαπιστώσαμε ότι τα πολλά προηγούμενα χρόνια συναναστροφής διαμόρφωναν τάση προέκτασης αυτής της επικοινωνίας και κατά τους επόμενους χρόνους, παρόλες τις δυσκολίες που δημιουργούνται με την απόσταση και την ηλικιακή προέκταση. Οι συναντήσεις, αραιότερες όσο περνούσε ο χρόνος, αλλά με σταθερή χρονική τηλεφωνική επικοινωνία, συνεχίζονταν με την ίδια διάθεση. Η Αγγελική πάλευε στωικά με το ιατρικού αντικειμένου πρόβλημά της χωρίς να μειώνει τη φροντίδα της για το Νϊκο και την αντιμετώπιση των δικών του προβλημάτων. Όταν μετοίκισαν στην Αθήνα από τη Σπάρτη, είχαν την ευνοϊκή τύχη να βρίσκουν ολοκληρωμένου χαρακτήρα βοήθεια από το γιό τους τον Πιέρρο, ο οποίος διακατέχεται από τις ίδιες αρχές και τους ίδιους κανόνες λειτουργίας των γονιών του.

Είναι βέβαιο ότι η απώλεια της Αγγελικής θα κοστίσει πολύ στο Νίκο. Είμαι βέβαιος όμως ότι η στωικότητα, που αποτελεί στοιχείο της προσωπικότητάς του, θα του επιτρέψει να διατηρήσει ψηλά το κεφάλι του και να παλέψει, μόνος του πιά, για όσες καταστάσεις χρειαστεί να αντιμετωπίσει στο μέλλον. Εμείς οι φίλοι του θα είμαστε, νοερά έστω, κοντά του.

Νίκος Ευστρ. Μαραμπέας