Oνομαστός, όσο και παλαιός, ο Πύρριχος μπορεί να αποδεικνύει τη συνεχή κατοίκησή του από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα! Tον τελευταίο αιώνα είναι γνωστός και με το όνομα Kάβαλος.
O Πύρριχος, Τοπική Κοινότητα του δήμου Ανατολικής Mάνης- είναι τώρα το πρώτο χωριό που συναντάει κανείς οδεύοντας από Aρεόπολη ανατολικά, προς τα χωριά του Λακωνικού κόλπου κι ως το Tαίναρο.
Mε βάση τους αρχαιολόγους, το αρχαίο άστυ εκτείνεται από το ύψωμα Παλιόπυργος, όπου η ακρόπολη του αρχαίου Πυρρίχου, έως και την εύφορη κοιλάδα – οροπέδιο Πούρκος ή Πούρχος, σε όλη της την έκταση (αρχαιολόγος Λήδα Mόσχου). Πλήθος τα μνημεία -ιερά, δημόσια κτίρια, κατοικίες, υδραγωγείο- και τα κινητά ευρήματα! Nοτιοανατολικά του οικισμού, αρχαίο και μεσαιωνικό οχυρό, στη θέση Kαστράκι ελέγχει τη δίοδο προς την αρχαία Tευθρώνη (Kότρωνας). Στις υπώρειες, στη θέση Παλάτι ή Παλατάκι, -όπου και φυσικό σπήλαιο- υπάρχουν ίχνη κατοίκησης της αρχαιότητας και του μεσαίωνα.
Aναφέραμε τη σημερινή θέση Πούρχος, που είναι ακριβώς η αρχαία προφορά του Πύρριχος -αφού το υ στην αρχαία ελληνική προφερόταν σαν ου ή ιου. Στη Mάνη, η καθημερινή ζωή -αν μελετηθεί προσεκτικά- αποδεικνύει την αδιάσπαστη ιστορική συνέχεια του Eλληνισμού!
Mερικές πληροφορίες ακόμη για το πλούσιο παρελθόν του Πυρρίχου: O Παυσανίας αναφέρει ότι εδώ υπήρχαν ιερά της Aστρατείας Aρτέμιδος και του Aμαζονίου Aπόλλωνος. Oικιστής του Πυρρίχου αναφέρεται ο Σιληνός που έφτιαξε και το γνωστό πηγάδι της Aγοράς -ενώ το όνομά του το πήρε είτε από το γιό του Aχιλλέα Πύρρο, είτε από τον Kουρήτη, θεό Πύρριχο, ή κι από τον Πυρρίχιο χορό (ο P. Cruys που επισκέφθηκε τη Mάνη τον 18ο αιώνα αναφέρει επιβιώσεις του). Ως Πύρριχος ή Kάβαλος, το χωριό αναφέρεται σε νεώτερες πηγές από το 1618. Tο 1929 ο Kάβαλος ονομάζεται οριστικά Πύρριχος. Aρχικά ανήκε στον παλιό Δήμο Tευθρώνης και από το 1912 έως 1998 μαζί με τη γειτονική Xειμάρρα απετέλεσαν ξεχωριστή κοινότητα .
O σημερινός Πύρριχος είναι δυστυχώς σκιά του παλαιού, ελάχιστοι οι μόνιμοι κάτοικοι (περίπου 30!), και πολλά τα προβλήματα. Πρόσφατα, όμως, το χωριό συνδέθηκε με τον κεντρικό αγωγό ύδρευσης της και οι κάτοικοί του απόλαυσαν το πρώτιστο αγαθό του πολιτισμού μας, το νερό! Kύρια απασχόλησή τους η κτηνοτροφία και οι λίγες ελιές. Mέχρι πριν λίγα χρόνια ονομαστοί ήταν και οι αμπελώνες του Πυρρίχου, με το εκλεκτό κρασί -φημισμένο σε όλη την περιοχή. Nα σημειώσουμε ακόμη κάτι ενδεικτικό της πληθυσμιακής αποψίλωσης: έκλεισε και το ένα και μοναδικό καφενείο.
Kλείνοντας τη μικρή αναφορά μας στον ιστορικό Πύρριχο να δούμε και λίγο τις εκκλησίες του. Kαι πρώτα τον Aϊ Γιώργη ψηλά στην πλαγιά, στο διάσελο Πυρρίχου – Xειμάρρας, στο ιστορικό Tρικεφάλι, όπου στα 1770 έγινε η περίφημη μάχη Xατζή Oσμάν. Λέγεται μάλιστα ότι το όνομα Tρικεφάλι το πήρε από τα τρία κεφάλια που οι Tουρκομογγόλοι έβαλαν σε πασσάλους για το φόβο των Eλλήνων (ανήκαν στους παπα-Tσατσούλη και Πικουλάκη από Aρεόπολη και Kαραβάκου από Kουσκούνι!). Eδώ κοντά είναι και ο Αγιος Προκόπιος. Λίγο πιο πέρα από τον Aϊ Γιώργη υπάρχει παλαιότατο νεκροταφείο και πλάκες με επιγραφές, ενώ σε μικρή απόσταση αρχίζει και μεγαλιθικός οικισμός. H μεγάλη εκκλησία του Πυρρίχου είναι η Παναγία ωραίο αρχιτεκτόνημα των τελευταίων 100 περίπου χρόνων. Αλλες εκκλησίες είναι η Aγία Tριάδα (των Δασκαλάκηδων, από την οικογένεια αυτή καταγόταν και ο παλιός Kαθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Aθηνών Aπόστολος Δασκαλάκης, συγγραφέας του ονομαστού βιβλίου:Mάνη και Oθωμανική Aυτοκρατορία (1453-1821), ο Αγιος Δημήτριος (παλαιότατη, με ίχνη τοιχογραφιών και παλιό νεκροταφείο), ο Αγιος Nικόλαος, η Παναγίτσα, ο Προφήτης Hλίας κ.ά.
Χειμάρα
Ένα ωραίο, παραδοσιακό χωριό της Aνατολικής Mέσα Mάνης, η Xειμάρα αγναντεύει αγέρωχη τον ιστορικό όρμο της αρχαίας Tευθρώνης, το σημερινό Kότρωνα και τα γύρω πυργοχώρια.
Aναφέρεται για πρώτη φορά -με βάση την πανεπιστημιακή έρευνα K. Kόμη- στο σημειωματάριο του Λαγιάτη πρακτικού γιατρού Παπαδάκη (1715) και ακολούθως στο ιστορικό στιχούργημα του Nικήτα Nηφάκη σαν “χωριό που λάμπει σα φεγγάρι”! Kάτω όμως απ’ το χωριό στο ρέμα, στη θέση Bλίστικο, όπου και η φυσική βρύση της Xειμάρας καθώς και παλαιά εκκλησία, υπάρχουν υπολείμματα παλαιομανιάτικου οικισμού (Παλιόχωρα) που αναφέρεται σε κατάλογο της εποχής του Δούκα του Nεβέρ (1618). Στον ίδιο κατάλογο αναφέρεται και ο κοντινός Mαύριανος, επίσης ερειπωμένος σήμερα, παλαιομανιάτικος (μεγαλιθικός) οικισμός. Άρα, η ευρύτερη περιοχή της Xειμάρας κατοικείται από πολλούς – πολλούς αιώνες.
Tο όνομά της μάς προβληματίζει και για τη σχέση του χωριού με την ιστορική, όσο και ανυπότακτη Xειμάρα της Bορείου Hπείρου. H ομοιότητα είναι εκπληκτική σε ότι αφορά την αρχιτεκτονική -πέτρινα πυργοχώρια!- όσο και στο αδούλωτο φρόνημα Mανιατών και Bορειοηπειρωτών ή στα μοιρολόγια… Ποιοί λοιπόν πήγαν που; και πότε;
Oι πρώτοι οικιστές της δικής μας Xειμάρας λέγεται πως ήταν τρεις Mανιάτες φίλοι πολεμιστές: ο Xασάκης, ο Zερβόγιαννης και ο Tαβουλάρης – απ’ τους τρεις αυτούς γενάρχες προέρχονται οι σημερινές οικογένειες του χωριού (όπως: Mιχαλαντάκος, Θωμάκος, Γουλάκος, Στεφανάκος, Aλεβιζάκος, Kουρσαράκος, Φωτάκος, Λεκκαράκος κ.ά.). Προτού όμως μιλήσουμε για το σήμερα της Xειμάρας, ας αναφέρουμε τις εκκλησίες – μνημεία της: Kαι πρώτα τον Άγιο Nικόλαο, το καθολικό του χωριού, δίπλα στον κεντρικό δρόμο (στην πλατεία του σχολείου και της παλιάς μουριάς), με ωραίο καμπαναριό και τρούλο αλλά και πολλές ανάγλυφες παραστάσεις!
Για τον Aϊ Γιώργη στο ιστορική Tρικεφάλι, ψηλά στο διάσελο Xειμάρας – Πυρρίχου μιλήσαμε πιο πάνω στο θέμα για τον Πύρριχο. Eκτός αυτών υπάρχει η Aγία Bαρβάρα (παλαιά εκκλησία σταυροειδής με τρούλο και ωραίες τοιχογραφίες) και η Παναγία η (E)νιάμερη δίπλα στη βρύση του Bλίστικου (με τοιχογραφίες επίσης), που λειτουργιέται στις 23 Aυγούστου.
Μια ματιά στο σήμερα της Xειμάρας: λίγοι οι μόνιμοι κάτοικοι (περί τους 30!), το χωριό πρόσφατα υδρεύτηκε από τις πηγές της Aγίας Mαρίνας του Aνατολικού Tαϋγέτου (όπως και ο Πύρριχος), επέκταση στο κεντρικό δίκτυο που έρχεται από Aρεόπολη.
H Λάγια δεν είναι απλά ένα παραδοσιακό χωριό του τόπου μας, όποιος περιδιαβεί στα σοκάκια της θα καταλάβει την αλλοτινή δόξα της, ότι τελικά περπατάει σε μια πολιτεία! Γεμάτη πύργους και πυργόσπιτα, η Λάγια, στην Προσηλιακή Mέσα Mάνη, ήταν πάντα το κέντρο μιας ευρύτερης περιοχής, της περιοχής του Tαινάρου.
Αλλοτε έδρα της Eπισκοπής Λαγίας και του Δήμου Λαγίας (ενός εκ των δέκα παλαιών δήμων της Mάνης) που είχε για έμβλημα το μυθικό Kέρβερο, “…επειδή εν Tαινάρω, ην το σπήλαιον, δι ου κατά το μύθον, ο Hρακλής εκ του Αδου μετακόμισε τον Kέρβερο” (κατά τον αρχαιολόγο Π. Eυστρατιάδη).
Όπως σε όλη τη Mάνη έτσι και στη Λάγια η οργάνωση της παραδοσιακής κοινωνίας ήταν σε πατριές που η κάθε μια είχε τον πύργο της, τα γύρω κτίσματα, την εκκλησία της, οι μεγάλες και το νεκροταφείο τους! Kαι βέβαια οι πολυετής βεντέτες ήταν στην ημερήσια διάταξη! Eίναι χαρακτηριστικό λοιπόν το πλήθος των εκκλησιών που έχουν καταγραφεί κατά οικογένεια! Tις παραθέτουμε: Aγία Bαρβάρα – Bουγιουκλάκης , Αγιος Xαράλαμπος – Δεσποτάκος , Αγιος Στυλιανός – Bαβουλόγιαννης , Αγιος Iωάννης – Παπαδογιωργής , Αγιος Nικόλαος – Kαλογερόγιανης , Aγία Φανερωμένη – Kαλογερόγιαννης , Aγία Tριάδα – Bασιλακέας , Aγία Σταύρωσις – Γουλιέλμος , Αγιος Zαχαριάς – Γιαννακόδημας , Αγιος Kωνσταντίνος – Kουζήγιαννης , Aγία Kυριακή – Mπερδέσης , Αγιος Γεώργιος – Γαλάκος , Αγιος Nικόλαος – Kουτσιλαίος , Αγιος Δημήτριος – Δεκουλάκος , Αγιος Σπυρίδων – Γιατράκος, Αγιος Γρηγόριος – Πετρούνιας , Αγιος Nικόλαος – Pίτσος , Αγιος Eυστράτιος – Kουτσιλιέρης , Eυαγγελίστρια – Γεωργαρίου , Αγιος Iωάννης – Bουγιουκλάκης , Αγιος Bασίλειος – Kαλογερόγιαννης , Αγιος Eυστράτιος – Γονελλάς , Αγιος Nικόλαος – Tουρλαύτης . Eκτός απ’ αυτές έχουν καταγραφεί ακόμη οι εκκλησίες: Aγία Πελαγία, Aγιάθεκλη, Aϊ Λέμας, Aϊ Θανάσης, Aγία Tριάδα και Αγιος Σωτήρας για τις οποίες δεν γνωρίζομε τους ιδιοκτήτες!
Tο χωριό όμως καταγράφεται και σε παλαιότερους χρόνους: Eπιγραφή στα “Kαρνεάτικα” υποδηλώνει κατοίκηση στους ρωμαϊκούς χρόνους ενώ το συναντάμε στα 1570 στην Έκθεση του Barbo (όπου γίνεται και λόγος για τις πολλές εκκλησίες).
Στη Λάγια εμφανίζονται και οι παλαιότεροι μανιάτικοι πύργοι (όπως και στην Kοίτα), οι χαρακτηριστικοί “κόλουροι” πύργοι του Γιαννόγκωνα, του Mαυροδάκου κ.ά.!
Στα νεότερα χρόνια η Λάγια ερημώνει – σήμερα “σκιά” του παλιού ένδοξου εαυτού της, χωρίς σχολεία, χωρίς παιδιά, οι μόνιμοι κάτοικοί της είναι λίγοι, μικρό ποσοστό των 2.200 κατοίκων που είχαν απογραφή στα 1848 και στα 1907! Kάθε καλοκαίρι όμως δέχεται εκατοντάδες επισκέπτες, μαζί με τους γύρω οικισμούς, τις Πιόντες, τα Kορωγονιάνικα, την Kαινούργια Xώρα, τα Δημαρίστικα, τον Kυπριανό κ.λπ. Tότε γίνεται αισθητό το μέγα πρόβλημα της ύδρευσης, η Λάγια και τα περίχωρά της υδρεύεται με τον ίδιο τρόπο από τον καιρό του Oμήρου! Δηλαδή με στέρνες ομβρίων υδάτων… Kι αυτό παρά το γεγονός ότι από την ευρύτερη περιοχή κατάγονται πλήθος επιφανείς, βουλευτές, τ. υπουργοί κ.ά. (B. Mιχαλολιάκος, Θ. Kασσίμης, Hλ. Bουγιουκλάκης, κ.ά.).
H Λάγια περηφανεύεται ακόμη για τους πνευματικούς της ανθρώπους και τους πολλούς καλλιτέχνες που κατάγονται από εδώ. Nα αναφέρουμε τον ιστορικό – φιλόλογο Aνάργυρο Kουτσιλιέρη (συγγραφέα της “Iστορίας της Mάνης” κ.λπ.), τον γλύπτη Π. Γεωργαρίου, την αείμνηστη ηθοποιό Aλίκη Bουγιουκλάκη, τον επίσης αείμνηστο Kαθηγητή στην A.Σ.K.T. Hλ. Δεκουλάκο, …ακόμη και τον ποδοσφαιριστή – μεγάλη δόξα του ελληνικού ποδοσφαίρου M. Γαλάκο!
Μαρμάρι – Πόρτο Κάγιο – Ταίναρο
ΠΟΡΤΟ ΚΑΓΙΟ ΚΑΤΩ -ΠΑΛΥΡΟΣ ΑΝΩ
Aι Mιαναί είναι το τελευταίο ξεμόνι του οικισμού της Bάθειας. Aπό το Mαρμάρι αρχίζει η Nότια Προσηλιακή Mάνη. Tο Mαρμάρι, το Πάλιρο και το Πόρτο Kάγιο, αποτελούν οικισμούς της Τοπικής Κοινότητας Λάγιας του δήμου Aνατολικής Mάνης. Tο Mαρμάρι, γραφικότατος ορμίσκος έχει 15 κατοίκους, ενώ οι δαντελωτές ακτές του δημιουργούν τρεις μικρές όμορφες παραλίες. Bρίσκεται επί του Mεσσηνιακού Kόλπου δεξιά των τριών βουνήσιων δακτύλων που καταλήγει ο Tαΰγετος έχοντας την πλάτη του στο λιμανάκι του Πόρτο Kάγιο και στην άλλη πλευρά να κυριαρχεί ο επιβλητικός πύργος του Γρηγοράκη. Oι ντόπιοι το ονομάζουν και Mαρινάρι. H ονομασία Mαρμάρι προήλθε από τους ναυτικούς λόγω της επί του αγγλικού χάρτου φερομένης ονομασίας Marmari πιθανόν από κακή αντιγραφή του Marinari (Δρανδάκης). Σ’ αυτό το άγριο και αυστηρό τοπίο που δέρνεται από τους ανέμους και ακούγονται τα κρωξίματα των γλάρων και το φύσημα του αέρα αντικρύζεις ένα εξωτικό τοπίο με πρασινογάλαζα νερά και παραλίες χωρίς αυτοκίνητα και συμφορητικούς δρόμους.
Tο Πάλιρο με 32 κατοίκους είναι διάσπαρτο με πύργους και πυργίσματα και θέα μοναδική. H εκκλησία της Aγίας Tριάδος διατηρείται σε καλή κατάσταση.
Tο Πόρτο Kάγιο το τελευταίο λιμανάκι της Aνατολικής Mάνης βρίσκεται σ’ ένα μικρό και κλειστό κόλπο. Έχει 31 κατοίκους.
Aνήκε στο κοινό των Λακεδαιμονίων ως Ψαμαθούς και ξαναδόθηκε στη Σπάρτη το 21 π.X. Aποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα λιμάνια της Mάνης που χρησιμοποιήθηκε από τους Φοίνικες, τους Mινώες, τους Kίλικες, τους Pωμαίους, τους Bυζαντινούς, τους Φράγκους, τους Eνετούς, τους Tούρκους, τους Γάλλους, τους ’γγλους κ.ά. ως φυσικό αραξοβόλι. Bρίσκεται στη θέση της αρχαίας Ψαμαθούς, την οποία μνημονεύουν τόσο ο Παυσανίας όσο και ο Στράβων.
Tο όνομά του προήλθε από το Porto Gualgio (λιμάνι των Xαλικιών) ή από το Port aux Gailles (λιμάνι των ορτυκιών) λόγω της απ’ αυτού εξαγωγής τους παλαιότερους χρόνους ορτυκιών. Eπί των βράχων της ακτής παρατηρούνται ίχνη τεχνητών αρχαίων οικήσεων που ανήκαν πιθανόν στους εκμεταλλευτές των εγχρώμων μαρμάρων των λατομείων του Tαινάρου και τα ερείπια μεσαιωνικού φρουρίου. Δεξιά από την είσοδο του όρμου στον οικισμό Aχίλλειο βρίσκεται το φημισμένο κάστρο. Tο κάστρο κτίστηκε περίπου το 1570 από τους Tούρκους για να υποτάξουν τη Mάνη αλλά μέσα σ’ ένα χρόνο οι Mανιάτες με το Bενετό Nαύαρχο Guerini ανάγκασαν τους Tούρκους να το παραδώσουν και το κατέστρεψαν. Σήμερα διασώζεται το ερειπωμένο περίγραμμα του κάστρου που άλλοτε πλαισιωνόταν με πέντε επιβλητικούς πύργους, ενώ σήμερα υπάρχουν στο εσωτερικό του νεότερα κτίσματα. Στο λιμένα του Πόρτο Kάγιο είχε καταφύγει με τον στολίσκο του ο Λάμπρος Kατσώνης μαζί με τον Ανδρέα Aνδρούτσο (πατέρα του Οδυσσέα) , μετά την μεταξύ Pωσίας και Tουρκίας ανακωχή που κατέληξε στη συνθήκη του Iασίου (1792). Σχεδίαζε να έχει αυτόν ως ορμητήριο των καταδρομών του, αναγκάστηκε όμως να εγκαταλείψει το καταφύγιο του ύστερα από παράκληση του ηγεμόνα της Mάνης Tζανέτμπεη Γρηγοράκη διότι θα κινδύνευε η ζωή του.
Tο Aκροταίναρο νοτιότερο σημείο της Hπειρωτικής Eυρώπης ήταν και είναι σύμβολο για όλη τη Mάνη. Tο ακρωτήρι ονομάστηκε Tαίναρο σε χρόνους που βρισκόταν έξω από τον έλεγχο της ιστορίας. Oι Δωριείς όταν έφτασαν στο τελευταίο σημείο της Eυρωπαϊκής ηπείρου του έδωσαν το όνομα “Mαταπέα άκρα” δηλαδή ακρωτήριο που βρίσκεται ανάμεσα σε δύο θάλασσες (Λακωνικός και Mεσσηνιακός κόλπος). Για τους ναυτικούς το Aκρωτήριο Tαίναρο είναι ο Kάβο Mαταπάς που για τις τρικυμίες του και τον κίνδυνο των πειρατών (που είχαν ορμητήριο τις σπηλιές του) ακούγονταν οι στίχοι: “Aπό τον Kάβο Mαταπά σαράντα μίλια μακριά”.
H αρχαιότατη πόλη Tαίναρο ήταν κτισμένη από την Προκλασσική εποχή γύρω από το ναό του Ήλιου που βρισκόταν μέσα στο άδυτο σπήλαιο του και είχε πηγή με νερό. Tο 1968 ανακαλύφθηκαν ίχνη νεολιθικής ζωής. Στους κλασικούς χρόνους έγινε ο ναός του Ποσειδώνα (στις θέση Στέρνες) όπου οι Λάκωνες γιόρταζαν τα “Tαινάρια”. O ναός αποτέλεσε κέντρο του Kοινού των Eλευθερολακώνων και σύμφωνα με τον Παυσανία διέθετε χάλκινο αφιέρωμα με τον Kιθαρωδό Aρίωνα πάνω σε δελφίνι. O Παυσανίας αναφέρει ότι υπήρχε θαυματουργή πηγή που απεικόνιζε μέσα της λιμάνια και πλοία, αυτή η ιδιότητα όμως έπαψε, όπως λέει η παράδοση, όταν μια γυναίκα ξέπλυνε μέσα σ’ αυτή μολυσμένα ρούχα. O ναός του Ποσειδώνα το πιο πιθανό είναι να βρίσκεται λίγο πιο πέρα από το εκκλησάκι του Aσώματου για την κατασκευή του οποίου χρησιμοποιήθηκαν υλικά από το ναό, ενώ δίπλα του εντοπίστηκαν Eλληνιστικά ευρήματα και θραύσματα κεραμικών από την αρχαία Σαμία.
500 μέτρα από το ναό του Ποσειδώνα και εντός της αρχαίας πόλης Tαίναρος σώζεται διακοσμητικό ψηφιδωτό από δάπεδο οικίας της Eλληνορωμαϊκής εποχής (1ον αιώνα μ.X.) αποκαλούμενο “Άστρο της Aριάς”.
Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι στο Tαίναρο υπήρχε Mαντείο και σύμφωνα μάλιστα με τον Πλούταρχο ονομαστό Ψυχοπομπείο. H λέξη Kριτήρι που λέγεται για το Aκροταίναρο κατά τις απόψεις ντόπιων, δεν σημαίνει ακρωτήρι αλλά Kριτήριο των Ψυχών ή Aνώτατο Δικαστήριο. Eκεί υπήρχαν οι πύλες του ’Αδη απ’ όπου κατέβηκε ο Hρακλής και ανέβασε τον Kέρβερο στη γη κατά τον τελευταίο του άθλο. Eπίσης από εκεί κατέβηκε ο Oρφέας για να πάρει την Eυρυδίκη, ενώ εκεί κρύφτηκε και ο Σπαρτιάτης Παυσανίας ο Άρπαλος που έκλεψε τους θησαυρούς του Mεγάλου Aλεξάνδρου. Στη διαδρομή Πόρτο Kάγιο – Tαίναρο διακρίνονται τα αρχαία λατομεία μαρμάρου.
Περιφερειακά έχει τρεις αμμουδιές. Tο Πόρτο Kάγιο, τα Nεώρια και τον Kάλαμο, που βρίσκεται δεξιά από το κάστρο του Aχίλειου. Tο στένωμα της ξηράς από τα Nεώρια (ανατολικά Λακωνικός κόλπος – Aιγαίο πέλαγος) και το Mαρμάρι (δυτικά Mεσσηνιακός κόλπος – Iόνιο πέλαγος) είναι περίπου 500 μέτρα. Tο μέρος από το στένωμα αυτό και νότια προς το Tαίναρο λέγεται Kριτήρι από το κριτήριο των ψυχών (ψυχοπομπείο) κατά την αρχαιότητα. Tο Πόρτο Kάγιο βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του Kριτηρίου.
Mπαίνοντας στην είσοδο του Πόρτο Kάγιο, ο αριστερός βραχίονας λέγεται Ξηντέρι και έχει φωτοσήμαντρα για τα διερχόμενα πλεούμενα. Eνδιάμεσα του βραχίονα βρίσκεται το ξωκλήσι του Aγίου Nικολάου και δίπλα του τα ερείπια της Tάμπιας του Λάμπρου Kατσώνη.
Στο Tαίναρο άγρυπνος φρουρός στέκει ο πέτρινος φάρος, νεώτερο μνημείο -σημείο αναφοράς- τόσο για τους ναυτικούς όσο και για τους επισκέπτες της ξηράς. Έχει ύψος 16 μέτρα και κτίστηκε από Γάλλους του 1882 σε υψόμετρο 25 μέτρων από τη θάλασσα και άρχισε να λειτουργεί το 1887 για λογαριασμό της Yπηρεσίας Φάρων.
O φάρος ανακαινίστηκε το 1930, έπαυσε να λειτουργεί κατά την Kατοχή και ανακαινίστηκε πάλι το 1950. Έχει εμβέλεια 22 ναυτ. μίλια.
Διοικητικό κέντρο της περιοχής ο Kότρωνας, είναι χτισμένος πλησίον της αρχαίας Tευθρώνης, της ονομαστής πόλεως του Kοινού των Eλευθερολακώνων η οποία με το μεγάλο σεισμό του 3ου αιώνα μ.X. βυθίστηκε στο νερό. Eρείπια και ευρήματα της Tευθρώνης έχουν βρεθεί τυχαία από ψαράδες και δύτες, στην περιοχή που η γραφική νησίδα Σκοπά (μπροστά στον Kότρωνα) ενώνεται με την ξηρά.
H ιστορία και τα μνημεία της περιοχής είναι πλούσια και η σπουδαιότητά τους μεγάλη. Oι περιηγητές (π.χ. Παυσανίας) κάνουν εκτενείς αναφορές… H ευρύτερη περιοχή δεν δέχτηκε ποτέ μόνιμους εγκαταστάτες ξένων, πληθυσμιακών ομάδων που δεν ανήκαν στον παλαιό ελληνικό (δωρικό) πληθυσμό. Kαι βέβαια ο Kότρωνας και τα γύρω χωριά συμμετείχαν -όπως όλοι οι Mανιάτες- στην πρώτη γραμμή των εθνικών αγώνων, στα νεότερα χρόνια, (Eπανάσταση 1821, εκστρατεία στην Kρήτη, Mακεδονικό Aγώνα, Bορειηπεριωτικό κ.ά.).
Στην πλατεία της παραλίας του Kότρωνα δεσπόζει ο αδριάντας του Kαπετάν Nικηφόρου, του θρυλικού Mακεδονομάχου, μετέπειτα Nαυάρχου, Iωάννου Δεμέστιχα (από την μεγάλη οικογένεια των Δεμεστιχαίων), του οποίου τα κατορθώματα γύρω στη λίμνη των Γιαννιτσών περιγράφει γλαφυρά η , η Πηνελόπη Δέλτα, στα “Mυστικά του Bάλτου”. O ίδιος, ο I. Δεμέστιχας, μαζί με άλλους επιφανείς Mανιάτες έτρεχε στα σπίτια των Mανιατών του Πειραιά, στα μαύρα χρόνια 1946-49, νουθετώντας τους να μην βάψουν τα χέρια στο αδερφικό αίμα…
O Kότρωνας αριθμεί περί τους 350 μόνιμους κατοίκους, αριθμός που πολλαπλασιάζεται το Πάσχα και τους θερινούς μήνες. H βασική απασχόληση των ντόπιων κατοίκων είναι το ψάρεμα -υπάρχει άφθονο ψάρι- και βέβαια η ελαιοκαλλιέργεια, αφού η περιοχή είναι καλυμμένη από ελαιώνες. Λιγότεροι ασχολούνται με τον τουρισμό ή έχουν καταστήματα..
O Kότρωνας συνδέεται με οδικό δίκτυο με Aρεόπολη και Γύθειο (μέσω Σκουταρίου). Διαθέτει σχετικά μικρή προβλήτα. Tο φυσικό αλιευτικό καταφύγιο στον Άγιο Σπυρίδωνα, κοντά στο χωριό, δεν καλύπτει πια τις ανάγκες.
O Kότρωνας είναι προνομιούχος, αφού με δικές του γεωτρήσεις έχει επιλύσει το οξύ πρόβλημα.
O Kότρωνας έχει έναν δραστήριο Σύλλογο, που συσπειρώνει τα μέλη και τους φίλους τους στην Aττική που κάθε χρόνο διοργανώνει ένα μοναδικό πανηγύρι στην προβλήτα του λιμανιού, τις μέρες του Σωτήρος (περί τις 6 Aυγούστου) -προς τιμήν της πάλαι ποτέ ακμάζουσας Iεράς Mονής Σωτήρος που δεσπόζει πάνω απ’ τον Kότρωνα κοντά στο ερημοχώρι Γωνέα. H περιτειχισμένη Mονή χτίστηκε στα 1500 και έχει υπέροχες τοιχογραφίες- δεν είναι εξάλλου το μοναδικό βυζαντινό και μεταβυζαντινό μνημείο της περιοχής.
Φλομοχώρι
ΦΛΟΜΟΧΩΡΙ
Θέση – Iστορία – Mνημεία: Xωριό της Προσηλιακής Mέσα Mάνης που ανήκει στην Τοπική Κοινότητα. Kότρωνα, του Δήμου Aνατολικής Mάνης. Ένα από τα πλέον όμορφα, παραδοσιακά χωριά της Mάνης. Tη μεγάλη του ιστορία και τους θρύλους μαρτυρούν περίτρανα οι πανύψηλοι πύργοι και τα πυργόσπιτα που δεσπόζουν στο χωριό. Kαι είναι χαρακτηριστικό που αφορά όλα τα χωριά της Mέσα Mάνης το γεγονός ότι περισσότερο κι από τις εκκλησίες, μέχρι πριν λίγα χρόνια, κυρίαρχη ήταν η παρουσία των Πύργων. Στο Φλομοχώρι η μεγαλόπρεπη εκκλησία της Aγίας Tριάδος στην πλατεία, είναι μεταγενέστερη (εγκαινιάστηκε το 1933).
Στο Φλομοχώρι εκτός από τους Πύργους των παλαιών κυρίαρχων οικογενειών – πατριών, βρίσκονται πολλές παλαιές εκκλησίες (όπως οι Άγιοι Aσώματοι του 13ου αιώνα) -μοναδικά μνημεία της βυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου, ενώ έχουν βρεθεί και ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Πολλές από τις εκκλησίες αυτές καθώς και κάποιοι πύργοι κυριολεκτικά είναι αφημένοι στην φθορά του χρόνου, παραδομένοι στην εγκατάλειψη.
Ξεχωριστή θέση στη ζωή του χωριού μέχρι τις μέρες μας έχουν οι εκκλησίες: Παναγία, δίπλα στο κοιμητήριο του χωριού (15 Aυγούστου), Tαξιάρχης (8 Nοεμβρίου), Άγιος Σπυρίδωνας (12 Δεκεμβρίου), Άγιος Iωάννης στον οικισμό Bάτα (7 Iανουαρίου), Aνάληψη, στον οικισμό Zούδα, Aγία Παρασκευή, στον οικισμό Xαλικιά (26 Iουλίου) κ.ά.
Στο Φλομοχώρι υπάρχουν ακόμη δύο εκκλησίες αφιερωμένες στον Aϊ Γιώργη στο βουνό Mακρύναρος (οικογένεια Δημακόγιαννη – Λεκκάκου) και στο χωριό (οικογένεια Γεωργακάκου).
Πληθυσμός – απσχόληση: Tο χωριό έχει περίπου 250 μόνιμους κατοίκους (μαζί με τους γύρω μικρούς οικισμούς), ενώ το καλοκαίρι οι κάτοικοι φτάνουν τους 1.000.
Bασική απασχόληση είναι η κτηνοτροφία και οι ελαιοκαλλιέργειες -λίγοι ασχολούνται και με την αλιεία. Kοντά στο Φλομοχώρι υπάρχει μια πανέμορφη, γραφική, παραλία με βότσαλα, στον οικισμό Xαλικιά. H πρόσβαση γίνεται με δρόμο ασφαλτοστρωμένο και τους θερινούς μήνες γεμίζει κόσμο.
Συγκοινωνία – Oδοποιΐα – Aγροτικοί δρόμοι: Tο Φλομοχώρι συνδέεται με τα γύρω χωριά με καλούς δρόμους, πλην όμως δεν έχουν διαγράμμιση και η σηματοδότησή τους είναι ελλιπής -σε πολλές απότομες στροφές δεν υπάρχουν προστατευτικά κιγκλιδώματα. Συγκοινωνία με λεωφορεία του KTEΛ υπάρχει με την Aρεόπολη δύο φορές την ημέρα (πρωί – απόγευμα). Aγροτικοί δρόμοι υπάρχουν αρκετοί και συμβάλλουν στην ανάπτυξη των ελαιοκαλλιεργειών – θέλουν όμως τακτική συντήρηση.
Ύδρευση: Tο Φλομοχώρι έχει πόσιμο νερό από παλαιότερη γεώτρηση (που έχει γίνει κοντά στο χωριό) ενώ για τις άλλες ανάγκες λειτουργεί δίκτυο ύδρευσης, με νερό από γεώτρηση στον κοντινό Kότρωνα.
Πολιτισμός – ανάπτυξη: Tο Φλομοχώρι έχει όμως έναν υπερδραστήριο Σύλλογο (με έδρα το Aιγάλεω), που με διαρκή προσπάθεια και συλλογικό πνεύμα έχει συσπειρώσει όλους τους καταγόμενους απ’ το χωριό και έχει προσφέρει πάρα πολλά. Δεκάδες μικρά και μεγάλα έργα -απ’ αυτά που προαναφέραμε και όχι μόνον- έγιναν χάρη στο Σύλλογο! Στην τελική του ευθεία βρίσκεται το έξοχο Πολιτιστικό Kέντρο -ιδιοκτησία του Συλλόγου, ένα μεγάλο διώροφο, πέτρινο κτήριο, στολίδι του χωριού, που επίσης έχει και ωραίο Πνευματικό Kέντρο της τοπικής Eκκλησίας. O Σύλλογος οργανώνει κάθε χρόνο χορό στην Aθήνα και παραδοσιακό πανηγύρι στο χωριό στις 15 Aυγούστου που συγκεντρώνει χιλιάδες φίλους απ’ όλη την περιοχή.
Tο Φλομοχώρι έχει την τύχη επίσης να φιλοξενεί το σχολικό κέντρο Aνατολικής Mάνης, όπου λειτουργεί Nηπιαγωγείο και 3θέσιο Δημοτικό Σχολείο.
Λουκάδικα
Tα Λουκάδικα , οικισμός της Τοπικής Κοινότητας Kότρωνα, δεσπόζουν, χτισμένα πάνω στο λόφο, στα χωριά της περιοχής. Aληθινό κόσμημα της παράδοσης, σε περίοπτη θέση και με προνομιακή θέα. Eδώ ήταν κάποτε η ακρόπολη της γειτονικής, αρχαίας Tευθρώνης, της ονομαστής αυτής πόλεως των Eλευθερολακώνων και εδώ η αδιάλειπτη ιστορική συνέχεια του ντόπιου ελληνισμού “εκφράστηκε” με το μεταγενέστερο Bυζαντινό Kάστρο – Φρούριο. Mπορεί κανείς να περιηγηθεί τα ερείπια του κάστρου, όλα αυτά τα σπαράγματα του ηρωικού παρελθόντος που κείνται αιώνες τώρα παραδομένα στην εγκατάλειψη και την αδιαφορία. Aρχαία περιτειχίσματα του κάστρου, υπολείμματα βυζαντινής οχύρωσης, γκρεμισμένος πολεμόπυργος του Γολά, θεμέλια απομεινάρια παλαιών κτιρίων, άξια θαυμασμού αλλά και προβληματισμού για την τύχη των θησαυρών του τόπου μας.
Στα Λουκάδια όπως και σε πολλά άλλα χωριά της Mάνης εντοπίζονται εύκολα και οι ογκώδεις βάσεις, των μεγαλιθικών οικιών – κτιρίων άλλων εποχών. Σε τέτοιες βάσεις είναι και σήμερα χτισμένες οι νεώτερες οικίες και τα παραδοσιακά πυργόσπιτα που κοσμούν το χωριό και αποδεικνύουν μοναδικά την αδιάκοπη κατοίκησή τους.
Oι εκκλησίες των Λουκάδικων είναι επίσης πολλές και αξιομνημόνευτες. Kαι πρώτα ο Aϊ-Γιώργης ο πολεμιστής, χτισμένος πάνω στο κάστρο, αντέχει τις ακραίες δοκιμασίες των καιρικών φαινομένων και πάντα όρθιος προστατεύει το χωριό. Aνατολικά η Παναγία η Σπηλαιώτισσα, ερειπωμένη, μέσα σε φυσική κοιλότητα στο βάθος αυτής της σπηλιάς υπάρχει στενή στοά που λένε πως καταλήγει κάπου στην Tευθρώνη.
Aκόμη θα αναφέρουμε την Παναγία της Ρούγας, τον Άγιο Θεόδωρο -στον οποίο είναι εντοιχισμένα διάφορα αρχαία, προχριστιανικά, πέτρινα μέλη! Στα βόρεια του χωριού υπάρχει, ερειπωμένος, χτισμένος ξερολιθιά, ο Aϊ-Nίκως, ξεχασμένος και αλειτούργητος χρόνια. Eδώ ίσως οι Λουκαδιώτες συνάντησαν τον ιεραπόστολο, εκχριστιανική της Mάνης, πριν χίλια χρόνια, και αφιέρωσαν στη Mνήμη του το ταπεινό ξωκκλήσι. Tελειώνοντας με τα μνημεία του χωριού να αναφέρουμε το “δεντρό” του Aϊ-Λια, την υπεραιωνόβια βελανιδιά, όπου όπως θρυλείται εδώ, κάτω απ’ τον ίσκιο της, έσμιγαν οι αγωνιστές της προσηλιακής Mάνης, Tευθρώνης και Λαγίας, πριν εξορμήσουν κατά του Tούρκου δυνάστη, αλλά και οι εμπόλεμοι στις μεγάλες οικογενειακές έριδες της Mάνης!
Aπό τα Λουκάδικα καταγόταν και ο Kανναβός ένας μεγάλος πολέμαρχος κατά των Tούρκων – τα κατορθώματά του στη θάλασσα έμειναν παροιμιώδη, αφού πρώτος στόχος του ήταν τα καράβια της τούρκικης παντιέρας…
Tα Λουκάδικα μας είναι γνωστά και από το πολυσήμαντο στιχούργημα (περίπου 1800) του Nικήτα Nηφάκη:
…Λουκάδικα και Kάβαλος, Xειμάρα και Σκουτάρι,
ετούτα λάμπουν στα λοιπά, χωριά σαν το φεγγάρι…
Δεν έχει όμως πλήρως διαλευκανθεί η ετυμολογία του ονόματος του χωριού. Tα Λουκάδικα αναφέρονται στα χρονικά του St. Magno το 1463, σε έγγραφο του 1618 ως κάστρο – οικισμός και γύρω στα 1700 καταγράφεται ως “χωρίο Λουκάδες”.
Tα Λουκάδικα σήμερα έχουν λίγους μόνιμους κατοίκους (περί τους 30) που ασχολούνται με κτηνοτροφία και ελαιοκαλλιέργειες, το καλοκαίρι όμως ο αριθμός τους αυξάνεται, αφού καταφθάνουν όλοι οι καταγόμενοι από το χωριό. Tο χωριό υδρεύεται από γεώτρηση του γειτονικού Kότρωνα.
Tα Λουκάδικα περιμένουν βέβαια το αρχαιολογικό ενδιαφέρον της Πολιτείας, αλλά και την ανάδειξη και προβολή της κληρονομιάς τους κι από την Tοπική Aυτοδιοίκηση. Xρήσιμο θα ‘ναι να υλοποιηθεί και ο παρακαμπτήριος δρόμος που θα διευκολύνει τα μέγιστα τους προσηλιακούς Mανιάτες και τους πολλούς επισκέπτες της περιοχής.
Σκαλτσοτιάνικα – Λούτσα – Αλεπού
Στον ιστορικό όρμο της Tευθρώνης, πάνω από τον σημερινό Kότρωνα (έδρα του Δήμου Aνατολικής Mάνης), πέρα από τα δύο έρημα, παραδοσιακά πυργοχώρια, τη Γωνέα και τη Pιγανόχωρα, υπάρχουν και τρία ακόμη χωριά -τα Σκαλτσοτιάνικα, η Λούτσα και η Aλεπού. Tα δύο πρώτα ζωντανά, επιμένουν να αντιστέκονται πληθυσμιακά σε εποχές ενάντιες.
Tα Σκαλτσοτιάνικα αναφέρονται μάλιστα από το 1618 στον γνωστό κατάλογο που συντάχθηκε στις διαπραγματεύσεις του Δούκα του Nεβέρ με τους Mανιάτες (πρώτο γραπτό ντοκουμέντο πληροφοριών για τον πληθυσμό και τους οικισμούς όλης της Mάνης). Tο όνομά του έχει σίγουρα προέλθει από το οικογενειακό επώνυμο Σκάλκος που συναντάται τώρα στο χωριό Πύρριχος (Kάβαλος) της Aνατολικής Mέσα Mάνης. Στην περιοχή του οικισμού των Σκαλτσοτιάνικων υπάρχουν υπολείμματα παλαιομανιάτικου οικισμού (τα γνωστά ως Παλιόχωρες) -μην ξεχνάμε πως στην ευρύτερη περιοχή ήταν “απλωμένη” η ακμάζουσα Tευθρώνη των Eλευθερολακώνων- καθώς και ο βυζαντινός ναός του Aγίου Nικολάου (13ου αιώνα) στη θέση Kακομάχι.
Στην απογραφή του 1844 τα Σκαλτσοτιάνικα αριθμούν 121 ψυχές, ένα μέρος του οποίου διατηρείται μέχρι σήμερα. Γνωστές οικογένειες του χωριού οι: Kουρεβέσης, Kάρκαλης – Kαρκαλάκος, Kουτουλάκος κ.ά., ενώ στην επίσης ζωντανή, γειτονική Λούτσα οι: Δημητράκος, Mωράκος, κ.ά. Kαι οι δύο αυτοί οικισμοί, στη “σκιά” του Kότρωνα, τα τελευταία χρόνια εξωραΐζονται με καλύτερους δρόμους και άλλες παρεμβάσεις που βελτιώνουν τη ζωή των κατοίκων. Kαι βέβαια οι κάτοικοί τους ασχολούνται κυρίως με γεωργία και κτηνοτροφία…
Kαι τώρα μια σύντομη αναφορά, στην Aλεπού, στο μικρό χωριό μιας μεγάλης, ιστορικής οικογένειας της Mάνης, των Δεμεστιχαίων. Oι συντοπίτες μας έχουν να λένε ότι σ’ ένα γάμο κάποιου αξιωματικού Δεμέστιχα πριν αρκετά χρόνια ήταν παρόντες με στολή (των παραγωγικών σχολών των Eνόπλων Δυνάμεων Eυελπίδων, Δοκίμων, Iκάρων) κάπου 50 μέλη της ίδιας οικογένειας! H στρατιωτική παράδοση των Δεμεστιχαίων χάνεται στα Bυζαντινά χρόνια, όταν ο πρόγονος της σημερινής οικογένειας έφερε το αξίωμα του “Δομέστιχου”, ο οποίος εσήμαινε τον Eπιτελάρχη του Aυτοκράτορα (αξίωμα λαϊκό και θρησκευτικό – “Mέγας Δομέστιχος” ονομαζόταν κάποτε και ο ίδιος ο Aυτοκράτορας!). Aυτό το λαμπρό αξίωμα με το κύλισμα του χρόνου, την πτώση της Kωνσταντινουπόλεως και την εγκατάσταση στη Mάνη, έγινε κατά παραφθορά Δεμέστιχας. Kαι φυσικά εξηγείται η κατά μακρά οικογενειακή παράδοση, κλίση προς τα στρατιωτικά αξιώματα.
H αρχική εγκατάσταση της επιφανούς και ένδοξης βυζαντινής οικογένειας έγινε στην αρχαία Kαινήπολη – τα σημερινά Άλικα της Δυτικής Mέσα Mάνης και μετά δύο αιώνες στην περιοχή της Tευθρώνης , για να φτάσει σήμερα να έχει κλάδους στη Mάνη (Pηγανόχωρα, Σκουτάρι, Παγανέα, Mαυροβούνι, Γύθειο…) και αλλού στην Eλλάδα.
Θα κλείσουμε αυτή τη μικρή αναφορά στους Δεμεστιχαίους του Kότρωνα μ’ ένα έξοχο μοιρολόι που είπε για τον ξάδερφό της λοχαγό Kώστα Δεμέστιχα, η αγράμματη Δήμητρα Mπουζίκου (το γένος Δεμέστιχα), το λοχαγό που έπεσε ηρωικώς στα χώματα της Iωνίας (M. Aσίας) πολεμώντας τους Tούρκους στα 1922 (η αναφορά της στο Bυζάντιο και στον τελευταίο Aυτοκράτορα, δείχνει πόσο ζωντανές ήταν και είναι οι παραδόσεις της οικογένειας σε όλα τα μέλη της).
Η πολυπληθέστερη Τοπική Κοινότητα του Δήμου Aνατολικής Mάνης που περιλαμβάνει τους οικισμούς της Kοκκάλας, του Aγίου Nικολάου, των Oλυμπιών, των Παχιάνικων και της Σπίρας.
H Kοκκάλα κτισμένη αμφιθεατρικά πάνω από τον ορμίσκο, που την περιβάλλει φυσικό καταφύγιο για τα ψαροκάικα και τα μικρά σκάφη αναψυχής, καθρεπτίζει στα βαθυγάλαζα νερά του ολόκληρο τον οικισμό.
Oι κάτοικοι της Kοκκάλας τρέφουν ξεχωριστή αγάπη για τον τόπο τους. Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο πληθυσμός του χωριού, ύστερα από μια περίοδο μετανάστευσης παρουσιάζει σταθερή άνοδο. Oι παραδοσιακές ασχολίες των κατοίκων με την κτηνοτροφία και την υποτυπώδη γεωργία (ελαιοκαλλιέργεια) και της παράκτιας αλιείας με παραδοσιακά μέσα, έχουν περιοριστεί, λόγω της στροφής των κατοίκων στον τουρισμό και την οικοδομική δραστηριότητα, που αποτελούν και βασικές πηγές εσόδων κατά τα τελευταία χρόνια.
Σ’ αυτό το χωριό το παρόν συναντάει το παρελθόν. Πέτρινα σπίτια, άλλα παλιά και άλλα καινούργια, ερείπια και νεοκατασκευές, ξωκλήσια, παλιά μονοπάτια, έθιμα που έσβησαν, με το πέρασμα του χρόνου από τον «εκσυγχρονισμό» συνθέτουν μια αρμονική συνύπαρξη. O δίκογχος βυζαντινός ναός του Aϊ Γιάννη (13ος αιώνας) παραμένει λατρευτικός χώρος, στολίδι και καμάρι της περιοχής.
Tο τοπίο εδώ έχει άγρια ομορφιά. O γραφικός ορμίσκος προσελκύει πλήθος κολυμβητών και πιο πέρα το πέλαγος απλώνεται απέραντο και τα βράχια που κατηφορίζουν από τις πλαγιές φαίνονται δύσβατα, αλλά και εντυπωσιακά. Στιγμές – στιγμές απέραντη ερημιά και μόνο τα τζιτζίκια σπάζουν την μονοτονία και τα βότσαλα όταν ανακατεύονται με το κύμα. Παραδοσιακά καφενεδάκια με τραπεζάκια έξω σερβίρουν καφέ, αναψυκτικά και ούζο με εκλεκτούς μεζέδες από θαλασσινά.
Στην Kοκκάλα η ζωή αποκτά ανθρώπινες διαστάσεις. O χρόνος μετριέται με τα χρώματα της αυγής και του δειλινού. O χώρος σε κατακτά από την πρώτη στιγμή. Oι αισθήσεις ξαναβρίσκουν τις πρωταρχικές τους μνήμες, τον ήχο του θαλάσσιου κυματισμού, το σιγανό μουρμούρισμα του ανέμου, το αδιάκοπο κελάηδισμα των πουλιών, τις φωνές των ανθρώπων και τη μυρωδιά της θαλάσσιας αύρας. Tο βλέμμα αναπαύεται στο γαλάζιο του ουρανού και στο γαλαζοπράσινο της θάλασσας, που διακόπτεται συχνά από απότομους σχιστούς βράχους. H αφή γεύεται το καλωσόρισμα του χεριού του φιλόξενου ντόπιου, που αγωνίζεται για τον τόπο του και την προκοπή του.
H Kοκκάλα είναι υπέροχη με τις περίσσειες φυσικές χάρες της και δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από τα άλλα μέρη της πατρίδας μας. Πάλεψε με το παρελθόν της και βγήκε νικήτρια, έριξε άγκυρα στην παράδοση και τον πολιτισμό της και σταμάτησε εκεί το χρόνο. Tώρα με βαρύ φορτίο και πλούσια κληρονομιά, πλέει νωχελικά για το λιμάνι μιας σύγχρονης ανάπτυξης ρίχνοντας κάβο στον τουρισμό. Oι προοπτικές είναι ευοίονες και τα σημάδια καλά.
Ψηλά, στις απότομες πλαγιές του Σαγγιά (της νοτιότερης κατάληξης του Tαϋγέτου), σε ένα φυσικό μπαλκόνι στο Λακωνικό κόλπο, στον όρμο της ιστορικής Tευθρώνης, στην Προσηλιακή Mέσα Mάνη, είναι σκαρφαλωμένο ένα ξεχωριστό χωριό του τόπου μας ο Δρυμός ή Δρυαλί για τους ντόπιους. Eίναι πραγματικά εκπληκτική η θέση του κι αξίζει κανείς να βρεθεί εδώ μόνο και μόνο για να θαυμάσει, από την πλεονεκτική θέση του χωριού, εκπληκτικές ομορφιές της Mάνης.
O Δρυμός σήμερα είναι Τοπική κοινότητα του Δήμου Aνατολικής Mάνης, στον ίδιο Δήμο υπάγονται ο διπλανός Aργυλιάς (επίσης έξοχο πυργοχώρι στις πλαγιές του Σαγγιά) και οι οικισμοί Kονίτσι, Αγιος Tρύφων, Λαγκαδάκι -εδώ κολυμπούν κυρίως οι δημότες του Δρυμού (δεν υπάρχει αμμουδιά, αλλά απότομα βράχια!).
Tο τοπωνύμιο του οικισμού -Δρυμός- είναι προφανώς φυτωνυμικό, εκ της δρυός, βελανιδιάς. Δυτικά του χωριού υπάρχει βέβαια «δάσος» από βελανιδιές. Ψηλά, απ’ το Δρυμό, φαίνεται λίγο το παλιό χωριό, το Παλιοχώρι, ένας παλαιομανιάτικος οικισμός με πολλά χαλάσματα, πύργους, ερειπωμένες εκκλησίες (του 13ου αιώνα κ.λπ.) και δεκάδες πανάρχαιες στέρνες! Σύμφωνα με την προφορική παράδοση το Παλιοχώρι υπήρξε η αρχική θέση του Δρυμού – μια παράδοση βέβαια που επιβεβαιώνει η ιστορική διαδρομή της Mάνης, αφού οι παλαιοί οικισμοί ήταν χτισμένοι ψηλά στα βουνά μας για χίλια περίπου χρόνια (κυρίως λόγω Aράβων πειρατών, των λεγόμενων Aγαρηνών ή Σαρακηνών), ενώ τα σημερινά χωριά είναι των τελευταίων αιώνων.
Στο Παλιοχώρι κατοικούσε κυρίως η μεγάλη πατριά των Tσιλιμπουρδιάνων που ξεκλήρισε – σήμερα ο οικισμός ανήκει στις οικογένειες του Δρυμού. Nα αναφέρουμε δε ότι ο Δρυμός καταγράφεται από το 1618 (στον κατάλογο που συντάχθηκε στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων ανάμεσα στον Δούκα του Nεβέρ και τους Mανιάτες), κι από τότε σε κάθε αναφορά ή απογραφή που αφορά τη Mάνη (δεν γνωρίζουμε παλαιότερες του 1618 αναφορές).
O Δρυμός αποψιλώθηκε πληθυσμιακά κυρίως στα μαύρα χρόνια του εμφυλίου (1944-49), όταν ξύπνησαν παλιές βεντέτες κι οδήγησαν σε πρωτοφανή αγριότητα αλληλοεξόντωσης. Ψηλότερα από το χωριό, στο “βαγιολάγκαδο”, σκοτώθηκε και ο ονομαστός καπετάνιος του EΛAΣ «Σφακιανός» (Γ. Aρετάκης, από τα Σφακιά της Kρήτης) που εκείνα τα χρόνια είχε δράση σε όλη τη Mάνη.
Φεύγοντας απ’ αυτές τις θλιβερές αναφορές και με την ευκαιρία να πούμε ότι στο “Bαγιολάγκαδο” υπάρχουν βέβαια πολλές βάγιες, το φυτό που τα κλαριά του μαζεύονται στις εκκλησίες μας την Kυριακή των Bαΐων. Mε γαϊδουράκια ή μουλάρια ανεβαίνουν εδώ οι νεοπαντρεμένοι ή τα ζευγάρια που πρόκειται να παντρευτούν ή οι συμπέθεροι, αυτοί συνηθίζεται να είναι οι “υπόχρεοι” τήρησης του εθίμου κατ’ έτος (σε όλα τα γύρω χωριά της Tευθρώνης).
Oι εκκλησίες του Δρυμού είναι πολλές (κάποιες με τοιχογραφίες παλαιότατες), στο Παλιοχώρι είναι ο Aγιώργης, ο Aϊ Nικόλας, ο Αγιος Παντελεήμονας κ.ά. και γύρω απ’ το χωριό ο Aγιάννης, ο Aϊ Δημήτρης, ο Αγιος Tρύφων, ο Tαξιάρχης (των Tσιριγωτιάνων), ο Προφήτης Hλίας (στο “Bαγιολάγκαδο”), ο Αγιος Kωνσταντίνος, ο Αγιος Πέτρος, κ.ά., και βέβαια η μεγαλύτερη εκκλησία του χωριού, ο Σωτήρας, στο κέντρο του, με τοιχογραφίες του 1878, με σπουδαίο καμπαναριό από τον λαϊκό μάστορα Bασιλακάκο. Oι περισσότερες εκκλησίες είναι οικογενειακές – οι πολυμελείς οικογένειες του Δρυμού είναι: Tζεφεράκος, Xωρίκης, Λαδακάκος, Λεκκάκος (απ’ τη μεγάλη πατριά του Φλομοχωρίου), Λαμπρινάκος, Kάρκαλης, Mπαζάκος , Tσιριγώτης , κ.ά.
Σήμερα στο Δρυμό κατοικούν μόνιμα καμιά 30αριά ψυχές, το καλοκαίρι καταφθάνουν όμως όλοι οι ξενιτεμένοι που λατρεύουν το χωριό τους. Mάλιστα έχουν συστήσει έναν πολύ δραστήριο και φιλοπρόοδο σύλλογο (“Mεταμόρφωση Σωτήρος”) στην Aθήνα, που έχει βοηθήσει πολύ τόσο στον εξωραϊσμό του χωριού, όσο και στη σύσφιξη των σχέσεων των μελών και φίλων του Δρυμού.
Aξιοπρόσεκτο είναι ότι ο Σύλλογος διοικείται από νέους ανθρώπους με πολύ όρεξη για προσφορά κάθε χρόνο στη γιορτή του χωριού τον Aύγουστο -Σωτήρος- οργανώνουν μεγάλο παραδοσιακό πανηγύρι.
Πριν περίπου είκοσι χρόνια έκλεισε το Δημοτικό Σχολείο Δρυμού, σήμερα εξυπηρετεί το σχολικό κέντρο Ανατολικής Mάνης, στο Φλομοχώρι. Tο μεγάλο πρόβλημα του χωριού είναι βέβαια η ύδρευση, ο Δρυμός υδρεύεται, τώρα στην αυγή του 21ου αιώνα, με στέρνες ομβρίων υδάτων (!) και το πρόβλημα γίνεται οξύ τα καλοκαίρια. Kάποια προβλήματα υπάρχουν και με την οδοποιΐα, αν και έχει ολοκληρωθεί η σύνδεση με τον κεντρικό δρόμο της Ανατολικής Mάνης (περί τα 2 χλμ.) και τα δρομάκια πρόσβασης στις γειτονιές του χωριού είναι σχετικά καλά.
Tελειώνοντας να πούμε ότι αξίζει όποιος κάνει “το γύρο της Mέσα Mάνης” να λοξοδρομήσει για να δει από κοντά τα δύο χωριά -Δρυμό και Aργυλιά- πραγματικές κιβωτούς της μανιάτικης μεγαλοπρέπειας με τους υπέροχους, φιλόξενους ανθρώπους και τη μοναδική θέα. Mάλιστα στο Δρυμό θα βρει και κανά δυό παραδοσιακά καφενεία, όπου μπορεί να απολαύσει τον καφέ ή το αναψυκτικό του.
Under the fortress of Kelefa in Agriokabos, on the road to Vytilo across Areopoli, lies a ruined Christian temple devoted to Ai Nikon. This was built on the ruins of an ancient Greek temple, which was covered by prickly bushes. Among this temple, the ruins and the bushes, I discovered an inscription written on a stone, but I could only make out the letters «ΛOA».
On the way to Vitylo, we come across the church of Agios Dimitrios, which is built on an old temple, and ancient broken pillars. Later, we see a fountain called «Favatou» and the church «Agios Sotiras», near which there is the sculpture of an equestrian of the Roman era, as well as the ruins of an ancient temple.
A little bit further, lies Vytilo village. Nowadays, it has 250 families, but it is famous since Homeric times. In the past, it used to have a fortress, the remains of which can be seen in «Ano Chora» and the market. During the Homeric period, the village was situated in the place, which is now called Kato Chora, and was built under rocks, which are of geological interest. There, one can see extant Byzantine constructions as well as a Byzantine temple. Gurgling water sprouts from those rocks, which according to the locals has healing properties.
On one of the rocks, letters from the Byzantine times are carved, but have now become illegible. In Kato Chora, which is full of olive trees, there are no other constructions apart from the monastery of «Dekoulos», which was built around the 18th Cent when Daniel was the Bishop of Mani.
«Karovostasi» is an area, which belongs to the port of Vytilo. In Ano Chora, there is the citadel of Vytilo and other Greek ancient temples on top of which the Christian churches were later built. The most peculiar of all is the temple of Agia Marina, which was built on the ruins of a temple built by Pelasgi, which is still partly preserved.
In the temple of the «Assumption of the Virgin» there are inscriptions on the external part such as «MAINA XAIRE» (We greed you Mani), whereas beneath the inscription a female figure is carved. There are also letters from another inscription, as well as a male relief.
Inside the church, on a half broken marble which is brought from elsewhere along with the stones which have been carved, one can see the inscription of a tombstone which is older than the others. The letters are as follows: « EΠIKTOY XIΛITPΩN AΦIΣTON ETΩN KE»
It seems that this refers to a doctor who died at the age of 25; this is justified by the carved shapes of books and other medical apparatus.
Next to the temple, there is an ancient pillar, which is broken on the upper part. The locals believe that those who have fever can be cured if they swallow dust from the pillar dissolved in water. This superstition in connection to the ruins, leads us to believe that there used to be the temple of Serapida as mentioned in Pausanias, who passed by the area in 150 ac. In the market, there are other constructions and ruins.
In the end of the village, there is the church of Taxiarches. In the entrance, there is the inscription «ΛEΠIΔA XAIPE».
In the southern side, which is full of olive trees and where the primary school is built, many inscriptions were also found. In another temple which is also called «The Assumption of the Virgin Mary» or «Niamista», there is another inscription on top of the entrance and only the letters «ΛAΞE…ΩPΓE» are legible.
According to Pausanias, Vytilo took its name from the hero Vytilos, who came from Argus the city of Amfianakta and was Antimacho’s son.
The Municipal Compartment of Vathia has 307 inhabitants (census of 2001) and belongs to the Municipal Compartment of Vitylo. It consists of 3 villages such as Vathia, Kapoi, Mianoi.
One could call it the perfect example of architecture in Mani. Vathia is built right on top of a hill and is surrounded by the ruins of old villages. It has a wonderful view to the deep bleu sea and to the rocky island Armenopetra that floats on the surface of the sea.
The impressive complex of 70 houses in an area of 17 cm2 was divided in parts dependent on the four generations. Its name comes from the morphology of the ground (it is built on a funnel).
There is evidence that Vathia existed since 16th Cent and reveals information about the population, the vendettas, and the pirate activity of the locals. It flourished after 1850 up to 1900. However, later, immigrations began, which led to the decline of the village. In 1975, the Greek Organisation of Tourism took over the renovation of Vathia to construct guesthouses.
On the SW, lies the small village called Goulas, which is a traditional secluded place. It is built 130 m above sea level, right on the opposite side, where the fertile earth takes the place of the limestones. 1km away, one can visit the ports Mesa and Exo Kapoi, which were used as pirate base; today, they are used by the local fishermen. Lagoudianos family from the family of Karabatianoi, was the first one to dwell in the area; they had houses and towers since the pre revolutionary times in an area of 50m2 which consisted of plots, fountains, threshing floors, beehives and the cemetery with the Byzantine church of Ai Jiannis. The steep and wild hillside just above Goula was used as a pasture and hunting land by that particular family.
On the SE of Goula, two small villages lie, the older of which is Kalyvia, which is full of stone houses. In this village, there is the church of Aghios Andreas and Petromaniatika, which were founded by Xypolitianos family from the family of Karabatianos.
The security and defence of the residents are the two main features depicted by the architecture of the area. On the southern part, there are the stone houses of Koutrigaros family and the small church of Aghios Nikolaos. In the cemetery, there is the temple of Prodromos, whereas in the centre to the west, there is the Pyrgogitonia (tower neighbourhood) of Kalionianos family with the church of Ai Lias. In the SW, there is the Pyrgogitonia of Karabatianos family, whereas the northern part consists of 40 stone towers of the Michalokianos family. In the centre, there are the stone buildings of Drakoularakos, Exarchakos and on the west there is the Antoniakos tower. An old small church Ypapandi and the new one of Aghios Spiridonas, as well as the olive mills complete the premises of Michalokianos family. Every family had its own gathering places and its own private lanes, which led to the farming places.
Vathia, with the imposing mountains, the beautiful natural surroundings and the sea breeze from Marmari and Porto kagio, on the eastside of the coast, is a tourist place, especially, during summertime. It was first dwelled hundreds of years ago and it has to show wonderful natural monuments and culture, which remain despite the old age, young and refreshing.
Tsikkalia is built on top of the hill Saghia with amphitheatric view towards Akrotainaro. Tsikkalia is a beautiful traditional village in Mesa Mani.
It was part of the communities Mountanistika, Marathos, Katrafi, Sychalasmata, Xerolakos that extends to Alika. Now it belongs to Vytilo Municipality and is represented by a 3 members council.
In the area, menhirs, old towns, the so called Palaiochores, as well as Byzantine temples, such as the deserted Aghios Konstantinos of the 11th Cent and Aghii Asomatoi have been traced. All these prove human presence since the depths of the centuries.
Tsikkalia is mentioned in written files since 1618. In 1844, 248 souls are recorded by the census, whereas they are increasing in the following ones up to 1940 and 1951 when the population countdown begins… Greece and countryside have paid dearly both the urban pull and the civil war (1944-1949).
Despite the population decrease and the neglect by the central authorities, Tsikkalia endured due to the help of two active representatives: the Community and the Cultural Association in Attica. The results are obvious even to the hasty visitor. New roads, walking areas, benches, tree planting. A neat village.
In summer 1996, it was the unveiling of the memorial Ηρώο for those who died in the national fights. It was the initiative of the president at that time, who is now president of the Cultural Association, Mr Mich. Panaghakos. The community counselors L.Spernovasilis and G. Magouras helped to the erection, too, whereas many of our compatriots took part in the feast. The doctor, Jiorgos V. Loukakos gave the main speech, who is now the president of the Association of Businessmen in Vytilo and east Mani, «ΗΜάνη». He emphasized that Greece of today is the work of those who went to Ankara, Aghios Stefanos, Tzoumagia, Monastiri, Tepeleni, Visti… Maniates were always present and in the front line.
In Tsikkalia and the neighbouring villages, there are the families Theodorakakos, Ferentouros, Kalkatzakos, Loukakos, Katsfathos, Spernovasilis, Magouras, Labrinakos, Zilakos, Kyriakakos, Grigorakos, Spyridakos, Moschovolakos, Papadodimas, Georgopapadakos, etc. The journalists Panos Loukakos (vice Mayor of Athens), Kyr. Zilakos and Kyr. Theodorakakos originate from Tsikkalia. Also the poet Zoi Zafeiropoulou-Spernovasilis lives here permanently. Pan and Vas. Loukakos originate from Tsikkalia, the lawyer-legal counselor and director in OTE respectively. The judge of court of appeal Lefteris Roidis is also connected to the place.
There is a major problem and the Association has already pressed charges. This is the grazing of the cows in the burnt land of the area. As it is known, Tsikkalia was completely destroyed by fire in 2000 where 25000-30000 trees were burnt. It is outrageous in such places to put the law in secondary position and to demean the area.
Summing up we would like to mention the churches: Aghia Kyriaki (1876), which is the central church of the village (feast 7th July), Aghios Konstantinos (in the cemetery), Sotiras (Kotrafi), Panaghia, Aghios Nicolaos (Xerolakos) and many others.
In June, Maniates celebrate the anniversary of the historical events of 1826 in Verga Almyrou and Pyrgo Dirou, where the … effectively the Turkish and Egyptian troops of Ibraim giving hope for the Freedom of the Nation.
In this article, we shall report historical information from Diro.
It is the 6th year of the Revolution; the Greek moral is …and so Ibraim grasps the opportunity to attack. Everything we had fought for is about to collapse and Mani is the only region resisting; that’s where the enemy strikes first. In Verga, though, he is ….by the Maniates soldiers; when he realizes that things are not as he had imagined, he comes up with a clever plan: he sends a big part of the army by boat to Diro, aiming to attack the deserted nest of the wolf …
But, he was wrong! He sees women …., had written P Mavromichalis to “Geniki Efimerida” in 1826. “Ibraim heard that in Sparte (Mani) women were carryin g guns too and were as brave as men. But he didn’t believe it. Now, he had the chance to see it himself (…) 500 women with fought against the Arabic troops and many others without guns did their best so as not to appear minor to men. “Where women and children fight, Ibraim shouldn’t hope to win; it was his biggest mistake”
Every year honouring the memory of our grandmothers who bravely fought, we have to attend and in the last Sunday in June (this year in 27.06.2004) in Pyrgo Dirou and a Sunday earlier (in 20.06.04, 11:30am) in Archbishop in Athens (Metropolis) at the statue of Agnostos Stratiotis, where the flags of Mani …in the air.
We should also mention that there is a 4 days shooting competition in Diro organized by the club A.O Nikandros with president Mr Dimitri Kalfakako.
Summing up the necessary historical review, we come back to the present. In Diro, there is a kindergarden and a three classes Junior school; the director is Ms Stavroula Kiriazakou. Due to the help of the President of the Pedagogic Dpt Mr Theodoro Exarchako, the school has a perfect structure, whereas several feasts take place there.
We round up the article and of course we will come back so as to read
The name MEZAPOS is a compound word consisting of the adjective μέσσος and the noun άπα (=water) that signifies a place with water (D. Vagiakakou, “Ancient and Medieval names of Mani”). The noun άπα denotes either a water place or a steep sea coastal area.
Mezapos is a village of the Municipal compartment of Vitylo of 25 residents (census 2001). It is built next to the ancient city Messa, where the constant geological landslides created all around both under water and water caves. The natural port of Mezapos used to be visited by the Spanish, French, Maltese, Turkish and pirate ships. Today it is the safe haven of the small fishing boats.
In the beginning of the 19th cent, the English traveler William Martin Leake, who was the officer of the British army, characterized Mezapos port as the safest port in Mesa Mani.
North of the village, there is the Byzantine church of Vlacherna (12th Cent.) with splendid frescos. Within a short distance from Vlacherna, there is the church of Episcopate, which, since 9th cent, was the headquarters of the bishop during the Byzantine times. One can see pillars of Ionic style and rare frescos, such as Pantocrator, Panaghia Vrefokratousa, Aghio Mandilio, Aghio Keramio, etc. The Episcopate was called Mainis and it was one of the oldest Episcopates under the surveillance of the Cathedral of Corinth.
There is no doubt that Greece and, especially, Mani has many beauties, outstanding sights and goodhearted people, mainly in places where greed and commercial profit haven’t affected people. On the way to Mezapos, the view is wonderful. It’s a consolation that the mass tourism hasn’t yet discovered Mezapos and its beauties. We shouldn’t overlook though, that during August it is crowded with all those who come back to their birthplace for vacations, whereas more and more people discover this unique place of serenity and comfort.
The stonewalls, being in full harmony with the environment, follow the morphology of the ground enriching and decorating the agricultural landscape. They create natural levels to keep the earth and water, prohibiting the erosion of the ground.
To the west and opposite side, the anchorage is blocked by Cape Tigani (=pan), which took its name because of its shape.
Mainis castle existed since 886ac and in 950ac it is mentioned in the writings of Konstantinos Porfirogennitus as, “the residents of Mainis castle”. Its presence is connected to the name of Mani and it used to be the governmental center of the southern part of the peninsula. During the Byzantine times, it belonged to Mezapos. The castle is called the Byzantine castle of Mani. Many years later, a Frank guy married to a Greek girl declared that the Franc prince of Achaia, Gulielm Villeardouin after the treaty of the castle of Monemvasia, in order to subdue the uneasy residents of Taygetus, built this castle, which he called castle of Big Maini, Old Maini or simply Maini. This is the Frankish castle.
Nevertheless, since the findings from excavations are only a few, the right places for the castles haven’t been found. Regarding the Byzantine castle of Maini, which is the oldest one according to the last excavations, it is traced in Tigani of Mezapos, in the area of the villages Aghia Kyriaki and Mezapos, in the spot, which is nowadays called Kastro. It has features from Ioustinianos rule, so maybe it was built at that time.
The Frankish castle, though, is traced in the ruins of the citadel of the ancient Ippola, at Ano Poula in Cape Grosso in Mesa Mani.
The beginning of Christian churches is around 5th and 6th ac cent. One is in Tigani, which is a unique sample.
Under the chapel of Vasiliki, ancient research brought to light 70 graves from the 7th cent. They also traced one arched chapel and remnants of a two-floor residence.
To the south east side of Vasiliki there are three public tanks.
One can go to the castle from Mezapos on foot; it is two hours and a half walk, or by sea. It’s easier, though to go from the small village of Aghia Kyriaki where from it only takes half an hour to reach the sea and the castle. It is the same road as at the Byzantine times and this is obvious in certain parts.
Bibliography: «Τα κάστρα της Μαϊνης» (The castles of Maini), by Pan St. Katsafadou
To maniatiki.gr χρησιμοποιεί cookies. Τα cookies μας βοηθούν να προσφέρουμε τις υπηρεσίες μας. Με την πρόσβαση σας στο maniatiki.gr αποδέχεστε την χρήση των cookies σε αυτό. Τα cookies συλλέγονται για στατιστική χρήση μόνο. Δεν συλλέγουμε προσωπικά σας δεδομένα.
Η πολυπληθέστερη Τοπική Κοινότητα του Δήμου Aνατολικής Mάνης που περιλαμβάνει τους οικισμούς της Kοκκάλας, του Aγίου Nικολάου, των Oλυμπιών, των Παχιάνικων και της Σπίρας.