Η συμβολή της Αρχαίας Ελληνικής σκέψης στη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική ζωή εκφράζεται μέσα από το πρόγραμμα διδασκαλίας της Γ΄ Λυκείου, και ειδικότερατης Θεωρητικής Κατεύθυνσης. Η επίδραση αυτή διαμορφώνεται εξελικτικά βήμα – βήμα με την επιλογή κειμένων, που διδάσκονται στο σχολείο από την Α΄ τάξη Γυμνασίου, είτε από το πρωτότυπο είτε σε μετάφραση, και εκφράζουν χαρακτηριστικά την αρχαία Ελληνική σκέψη και τις κατευθύνσεις της. Η μικτή επιλογή, μετάφραση και πρωτότυπο, προέρχεται από τη στόχευση για σταδιακή διαμόρφωση των δυνατοτήτων προσέγγισης των μαθητών στις ιδέες των κειμένων. Γι` αυτό παρουσιάζονται αρχικά αρχαιοελληνικά κείμενα στη νεοελληνική γλώσσα και στη συνέχεια, μετά τη διδασκαλία και στοιχείων της αρχαιοελληνικής γλώσσας παρουσιάζονται αρχαιοελληνικά κείμενα στο πρωτότυπο, με αφετηρία τα συνταγμένα σε απλή μορφή γλώσσας και ταυτόχρονα με προσιτό περιεχόμενο. Μ` αυτή τη διδακτική προσέγγιση παρουσιάζονται στη Β΄ και τη Γ΄ τάξη του Λυκείου και στους μαθητές της Θεωρητικής Κατεύθυνσης κείμενα πυκνά σε νοήματα και πολιτική σκέψη. Ειδικότερα στη Β΄ τάξη διδάσκονται ρητορικοί λόγοι και λυρική ποίηση, ενώ στη Γ΄ τάξη πολιτικά και φιλοσοφικά κείμενα, από το Θουκυδίδη ο Επιτάφιος του Περικλή, από τον Πλάτωνα ο Πρωταγόρας και η Πολιτεία και από τον Αριστοτέλη τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά.
Θα ασχοληθώ στη συνέχεια με την περίπτωση της διδασκαλίας κειμένων του Πλάτωνα και ιδιαίτερα κειμένων από τον Πρωταγόρα. Και αυτό για να επιχειρήσω να δικαιολογήσω αυτή τη διδακτική επιλογή, να τη συνδέσω, δηλαδή με τους στόχους του εκπαιδευτικού συστήματος και τη διαπαιδαγώγηση των μαθητών που έχουν πρόθεση να φοιτήσουν μελλοντικά σε σχολές δασκάλων της αρχαιοελληνικής γλώσσας και γραμματείας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ή γενικότερα να ακολουθήσουν ανθρωπιστικές σπουδές εμποτισμένες με τις ιδέες που περιέχονται στο κείμενο.
Αν η διαπαιδαγώγηση αποτελεί εκπαιδευτικό στόχο της χώρας μας, οι ιδέες του κειμένουα αποτελούν ταυτόχρονα πρωτόλεια για τη διαμόρφωση της σύγχρονης πολιτικής σκέψης, στην οποία στηρίχθηκαν τα δημοκρατικά πολιτεύματα, αρχικά στην Ευρώπη με το διαφωτισμό και στη συνέχεια και σε άλλες Ηπείρους.
Σύντομη παρουσίαση του κειμένου.
Στο κείμενο που διδάσκεται παρουσιάζονται 7 αποσπάσματα και επιχειρείται, μέσω του πρωτότυπου και της μετάφρασης, σύνδεση των μηνυμάτων που περιέχονται σ` αυτά με το συνολικό έργο. Αυτό επιχειρείται με την εμφάνιση των φιλοσοφικών ιδεών και των κοινωνικών και πολιτικών μηνυμάτων που περικλείονται σ` αυτές τις ενότητες.
Τα μαθήματα του σοφιστή Πρωταγόρα στους νέους, σύμφωνα με τον Σωκράτη που διηγείται το διάλογο μαζί του και τον Πλάτωνα που τον καταγράφει, στοχεύουν να προσδώσουν στους νέους: «Ευβουλία περί των οικείων, όπως αν άριστα την αυτού οικίαν διοικοί και περί των της πόλεως, όπως τα της πόλεως δυνατώτατος αν είη και πράττειν και λέγειν». Δηλαδή σε μετάφραση: Η σωστή λήψη αποφάσεων και για τα ιδιαίτερα δικά του ενδιαφέροντα, ώστε να διαχειρίζεται όσο πιο πετυχημένα γίνεται την οικονομική κατάσταση του σπιτιού του, και για τα θέματα της πολιτείας, ώστε να είναι όσο γίνεται πιο ικανός σε δράση και σε λόγο για τα συμφέροντα της πολιτείας. Και ο Σωκράτης απαντά: «΄Αρα, έπομαί σου τω λόγω; Δοκείς γαρ μοι λέγειν την πολιτικήν τέχνην και υπισχνείσθαι ποιείν άνδρας αγαθούς πολίτας,». Δηλαδή σε μετάφραση: Σε παρακολουθώ σωστά σε όσα λες; Μένω δηλαδή με την ιδέα ότι εννοείς την πολιτική τέχνη και πως αναλαμβάνεις να κάνεις τους ανθρώπους άξιους πολίτες. Από τη στιχομυθία φαίνεται ότι ο Σωκράτης αμφισβητεί και τη δυνατότητα διδαχής τρόπων λήψης ορθών αποφάσεων, αλλά και τη δυνατότητα μεταφοράς του τρόπου λήψης ατομικών αποφάσεων από το ατομικό σε ευρύτερο κοινωνικό και σε πολιτικό επίπεδο. Για να άρει την αμφισβήτηση αυτή ο Πρωταγόρας επιχειρηματολογεί με τρεις μεθόδους: α) Με την επίκληση στοιχείων από την Ελληνική Μυθολογία και ειδικότερα στοιχείων από τα η Θεογονία του Ησιόδου και τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου. Β) Με συνεχή λόγο πλήρη αλληλένδετων επιχειρημάτων, με τη μορφή διαλέξεως. Και γ) με την αξιοποίηση ποιητικών κειμένων από τα αποθέματα του προϋπάρχοντος Ελληνικού πολιτισμού. ΄Οπως το απόσπασμα από τον ποιητή Σιμωνίδη: Ανδρ` Αγαθόν μεν αλαθέως γενέσθαι/χαλεπόν, χερσίν τε και ποσί και νόω/τετράγωνον, άνευ ψόγου τετυγμένον. Που σημαίνει σε νεοελληνική απόδοση: Άνθρωπος άξιος στο λέω ασάλευτα να γίνεις/ φοβερό, χέρια και πόδια και μυαλό/τετράγωνος, δίχως ψεγάδι εργασμένος . Σ` αυτή τη ροή της φιλοσοφικής σκέψης του Πρωταγόρα ο Σωκράτης αντιτάσσει τη διαλεκτική μέθοδο, δηλαδή την εκμαίευση θέσεων και απόψεων μετά από υποβολή εύστοχων ερωτήσεων. Έτσι οδηγεί το διάλογο στα πεδία που για εκείνον είναι ανάγκη να φωτισθούν, ώστε μετά τη διατύπωση των θέσεων και απόψεων για τα επιμέρους σημεία και τις επιμέρους πτυχές του θέματος της συζήτησης, να προκύψουν και συμπεράσματα, όσο το δυνατό περισσότερο αποδεκτά από τους επιχειρηματολογούντες ή συμμετέχοντες, με παρεμβάσεις, στη συζήτηση.
Αξίζει ιδιαίτερη αναφορά στο τελευταίο διδασκόμενο απόσπασμα του έργου. Σ` αυτό ο Πρωταγόρας απαντά στο επιχείρημα του Σωκράτη ότι είναι αδύνατη η διδασκαλία της αρετής, γιατί, απλούστατα, οι ενάρετοι θάπρεπε να διαμορφώνουν ενάρετους απογόνους, γεγονός που δεν διαπιστώνεται στην πράξη. Ο Πρωταγόρας περιγράφει, το πως κατά τη γνώμη του προκύπτει η διδασκαλία της αρετής στους νέους. Αμέσως μετά τη γέννηση του παιδιού, στο σπίτι από τα μέλη της οικογένειας που επιδιώκουν το παιδί να γίνει όσο καλύτερο είναι δυνατό. Του διδάσκουν τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι ωραίο και τι είναι άσχημο, τι είναι θεάρεστο και τι όχι. Στη συνέχεια το στέλνουν στους δασκάλους και εκείνοι τα διδάσκουν κείμενα με υψηλές ποιοτικά έννοιες, τα βάζουν να τα αποστηθίζουν και να απομνημονεύσουν τις υψηλές ιδέες που περιέχουν, δημιουργώντας ζήλο και έφεση για μίμηση των άξιων. Με την ενηλικίωση του έρχεται η διαπαιδαγώγησή του από το κράτος. Αυτή συνίσταται στην υποχρέωση για μελέτη και τήρηση των νόμων που έχει θεσπίσει η Πολιτεία. Έτσι, με την τήρηση των νόμων αλλά και με την πρόβλεψη της τιμωρίας για εκείνους που τους παραβιάζουν, διαμορφώνεται η πολιτική αρετή, ως απώτερο στοιχείο διαπαιδαγώγησης των νέων.
Γενικευμένα κοινωνικά και πολιτικά μηνύματα από το κείμενο.
Η γενικότερη πολιτική αντιπαράθεση που αναδεικνύεται μέσα από το κείμενο προσδιορίζεται ανάμεσα στην παγιωμένη αντίληψη και στις νέες ιδέες, που μπορούν να προκύψουν από πολυποίκιλες συνθέσεις των στοιχείων της γνώσης. Ο Πλάτωνας που είχε ήδη διαμορφώσει πολιτικά πρότυπα, με επίκεντρο το βασιλιά – φιλόσοφο της Πολιτείας του, επιχειρεί μέσω της επιχειρηματολογίας του Σωκράτη να διατηρήσει αυτά τα μηνύματα ακέραια και απρόσβλητα από άλλες δοξασίες. Ο Πρωταγόρας, όπως και οι άλλοι Σοφιστές, μέσω των επιχειρημάτων τους δίνουν δυναμική διάσταση στην πολιτική σκέψη, ανάγοντας τη μεταβολή ως καθοριστικό στοιχείο της ποιοτικής βελτίωσης και της προόδου. Στην πορεία αυτών των μεταβολών χαρακτηριστική είναι η επίδραση της κοινωνίας και των αλληλεπιδράσεων κοινωνίας – ατόμου. Το γεγονός ότι ο διάλογος δεν καταλήγει, δεν οδηγεί σε τελική έκβαση, δηλαδή νίκη των επιχειρημάτων της μιάς ή της άλλης πλευράς, δεν σημαίνει τίποτ` άλλο παρά το σεβασμό των επιχειρημάτων της κάθε πλευράς, από την άλλη, αλλά και την αμοιβαία αποδοχή της συγκρότησης και της προσωπικότητας των συνομιλητών. Αποτελεί και αυτό το σημείο χαρακτηριστικό αποφυγής του δογματισμού στην αρχαιοελληνική σκέψη. Η κοινή αποδοχή εξ` άλλου της θέσης ότι κάθε πολίτης διαθέτει ένα ελάχιστο πολιτικής σκέψης, πάνω στο οποίο οικοδομείται η πολιτική αρετή, αποτελεί μια εδραία βάση για τη γεφύρωση των διαφορετικών απόψεων και την εισαγωγή στα επόμενα σημεία διερεύνησης αυτού του μεγάλου θέματος. Σημείων όπως, το πως προκύπτει η αρετή και ποια στοιχεία συναπαρτίζουν την ενάρετη ζωή, αν αρετή είναι μόνον γνώση και αν η ηδονή αποτελεί στοιχείο της ενάρετης ζωής. Τελικά οι απόψεις συγκλίνουν στην αποδοχή ότι η ατομική και η πολιτική αρετή αλληλεπιδρούν, αλλά και αλληλοσυνδέονται.
Αξιοσημείωτη είναι η κατάληξη του διαλόγου, με το Σωκράτη να λέει: Και η αυλαία που μόλις τώρα έπεσε κλείνοντας τη συζήτηση, σα να μου φαίνεται ότι μας κατακρίνει πιά και μας περιγελά. Και αν ήταν να έπαιρνε φωνή και μας περιγελούσε, να τι θα έλεγε: Τι απίθανοι που είσαστε εσείς οι δύο, Σωκράτη εσύ, αλλά κι εσύ Πρωταγόρα! Εσύ ο πρώτος, μας λες αρχή – αρχή ότι δεν είναι η αρετή κάτι που να διδάσκεται. Και τώρα να, ορμάς να αντιταχθείς στον εαυτό σου, καθώς πασχίζεις να αποδείξεις πως τα πάντα στον κόσμο είναι επιστήμη, κι ότι αυτή είναι κι η δικαιοσύνη, αυτή και η αυτοκυριαρχία, αυτή και η ανδρεία. Δε θα βρισκόταν καλύτερος τρόπος για να αποδειχθεί ότι η αρετή διδάσκεται. Γιατί αν πραγματικά η αρετή δεν ήταν επιστήμη, παρά ήταν κάτι άλλο, όπως πάσχιζε να υποστηρίξει ο Πρωταγόρας, τότε ολοφάνερα δε θα μπορούσε να διδάσκεται. Τώρα, όμως, αν δούμε τελικά ότι δεν είναι παρά επιστήμη πέρα για πέρα, γι` αυτό που αγωνίζεσαι εσύ Σωκράτη, θα είναι τότε παράδοξο αν αυτή δε μπορεί να διδάσκεται. Από το άλλο μέρος πάλι ο Πρωταγόρας, αρχικά πρόβαλε την υπόθεση πως είναι κάτι που διδάσκεται. Τώρα κι αυτός μοιάζει σα να ορμά τελείως αντίθετα, να δείξει ότι λίγο ακόμα κι η αρετή κάθε άλλο είναι παρά επιστήμη. Κι έτσι δεν θα απόμενε κανένας τρόπος για να μπορεί να διδαχθεί.
Υπάρχει άραγε καλύτερη κατάληξη διαλόγων; Καλύτερη από την κατάληξη βήμα – βήμα σε συμπεράσματα αλληλεπιδράσεων και αλληλο- επηρεασμών; Ελπίζω ότι αυτή θα είναι η κατάληξη και των δικών μας διαλόγων στα πλαίσια αυτού του σεμιναρίου.
*Παρουσιάστηκε σε διεθνές σεμινάριο εκπαιδευτικών, με θέμα την Πλατωνική σκέψη και φιλοσοφία, που πραγματοποιήθηκε στη Λευκωσία τον Απρίλιο 2005