Μια ακόμη ευγενής φυσιογνωμία της παλιάς γενιάς έφυγε πριν λίγες ημέρες από κοντά μας. Έφυγε από τον κόσμο αυτό, ο οποίος παρ’ όλα τα αγαθά του δεν παύει να είναι κόσμος της λύπης και του στεναγμού. Σε συναντήσεις μας μου ’λεγες «τι θα γράψεις όταν πεθάνω στην εφημερίδα σου;» και εγώ της απαντούσα ότι ακόμα θα ζήσεις πολλά χρόνια. Και έζησες, έφυγες πλήρης ημερών φθάνοντας τα 102 χρόνια, αφήνοντας πίσω σου παιδιά, εγγόνια και δισέγγονα, για να σε μακαρίζουν και να σ’ ευγνωμονούν για τις αξίες, τα ιδανικά και τις αρχές που τους ενέπνευσες. Τα εγγόνια σου ήρθαν από τα πέρατα της γης για να σ’ αποχαιρετήσουν στο τελευταίο σου ταξίδι, δείγμα σωστής διαπαιδαγώγησης που έλαβαν από τους γονείς τους, τη Χρυσούλα και το Βενετσάνο, την Αντωνία και το Σωτήρη. Παρ’ όλες τις πίκρες της ζωής, χάνοντας τον αδελφό και το σύζυγο συνέχισες να παλεύεις, ξεπερνώντας τις αντιξοότητες, φέρνοντας τις σωστές λύσεις στα αναφυόμενα προβλήματα.

Ήσουν μια αρχοντική μορφή, πέρα από τον πλούτο, τη χλιδή και την πολυτέλεια, με λεπτά αισθήματα, αισθήματα απέραντης ομορφιάς, ήθους, γλυκύτητας, καλοσύνης, λεβεντιάς και αξιοπρέπειας. Οι κόρες σου, οι γαμπροί σου, τα εγγόνια σου και όλο το συγγενικό σου δένδρο, αισθάνονται υπερήφανοι για σένα.

Εμείς όσοι σε γνωρίσαμε θα σε θυμόμαστε και θα σε μακαρίζουμε.  (φωτο)

Αντώνης Ρουμανέας

Αείμνηστε Πρόεδρε του Συλλόγου των ΔημοΤευθρωνιτών «ΤΕΥΘΡΩΝΗ» τιμημένε αξιωματικέ της ΕΛΑΣ και Δικηγόρε Λεωνίδα Τζεφεράκο

Πέρασαν σαράντα μέρες από τη θανή σου.

Η Θλίψη μας και το πένθος μας βαρύ.

Ο αναπάντεχος χαμός σου, η εκδημία σου προς τον Κύριο και ζωοδότη των ψυχών ημών, μας ξάφνιασε πραγματικά, αλλά άλλες αι βουλές των ανθρώπων άλλες αι βουλές του Μεγαλοδύναμου Θεού μας.

Λυπούμαστε πολύ για την εκδημία σου γιατί μας λείπει η καλοσύνη σου, η καλοπροαίρετη διάθεση σου, η συμβουλευτική σου παρουσία, ο ανεκτίμητος και ο απροσμέτρητος πατριωτισμός  σου.

Ήσουν ξεχωριστός Μανιάτης με ευγένεια και φιλόφρονα αισθήματα, ήσουν ξεχωριστός άνθρωπος με αξίες ζωής και πνευματική καλλιέργεια, διακρινόσουν για την ευπρέπεια και τη μεγαλοσύνη σου.

Ήσουν όπως οι πλείστοι των συμπατριωτών μας αγωνιστής της ζωής, οι δυσκολίες και τα προβλήματα δεν σε έκαμπταν, κατόρθωσες όπως και άλλοι Μανιάτες  με αγώνα και στερήσεις να ανέβεις ψηλά σε αξιώματα, στο βαθμό του Υποστρατήγου και πνευματικά με το πτυχίο της Νομικής Σχολής, τη γνώση της Αγγλικής σε τέλειο βαθμό ώστε πολλές φορές να βρεθείς στο Εξωτερικό για υπηρεσιακούς λόγους ή σε Συνέδρια αυτό ήταν τιμή για σένα και για τη Μάνη μας.!!

Εκλέχτηκες ως Σύμβουλος στην Υπερνομαρχία Αθηνών-Πειραιώς δείγμα της εμπιστοσύνης και της εκτίμησης που σου είχε ο κόσμος.

Διήγες με απλότητα και καθαρότητα σκέψης τη ζωή σου και οφείλω να εκφράσω για το χαμό σου την προσωπική μεγάλη μου θλίψη, γιατί όντας έγώ μάχιμος δικηγόρος  με συμβούλευες και με αγαπούσες.

Ο πατέρας μου Γιάννης Λεκκάκος, καθηγητής –Σχολικός Σύμβουλος, που δεν είχε αδέλφια σε αποκαλούσε αδελφό.

Στην εκλεκτή και ευγενέστατη σύζυγο σου Κυρία Βούλα που εκφραζόταν πάντα με γλυκύτητα,  ευγένεια, χαμόγελο και ευπροσηγορία θέλω να εκφράσω το σεβασμό και την αγάπη μου, διότι και οι δύο σας ήσασταν μια άλλη ποιότητα ανθρώπων με πίστη προς το Θεό και αγάπη καθάρια για πάντα άνθρωπο.

Η μνήμη σου θα είναι ένα φωτεινό σημάδι στη ζωή μας

Πουλίκος  Ιωάννη Λεκκάκου

Εξοχώτατε Κύριε Πρόεδρε της Ελληνικής Δημοκρατίας,

Τη Λαμπρή αυτή ημέρα της 25ης Μαρτίου, που συνεορτάζουμε τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και την έναρξη του αγώνος για την ανάσταση του Γένους, η σκέψη μας στρέφεται με θαυμασμό και ευλάβεια προς τους ηρωϊκούς οπλαρχηγούς, τους γενναίους ναυμάχους, τους θρυλικούς πυρπολητές, και πρώτα από όλα προς τον αδάμαστο Λαό μας.

Πριν από 182 χρόνια, σαν σήμερα, μια δράκα γενναίων με ελάχιστα πολεμικά εφόδια και με εκφρασμένη την αντίθεση των ισχυρών της Ευρώπης, αποφάσισε παρά πάσα λογική, αλλά με ένθεη έμπνευση, να αναμετρηθεί με την κραταιά Οθωμανική Αυτοκρατορία, για την κατάκτηση της πολυπόθητης Ελευθερίας, μετά τόσους αιώνες αδυσώπητης σκλαβιάς ή να πεθάνει.

Και κατόρθωσε το θαύμα, γιατί η αθάνατη και θεία ελευθερία που ότι θέλει ημπορεί, ατσαλώνει την ψυχή και οπλίζει το σώμα με ακατάβλητες δυνάμεις, ώστε και η αριθμητική υπεροχή των εχθρών και οι ακαταμάχητοι οπλισμοί να χάνουν την αξία τους και να δαμάζονται μπροστά στην κόψη του σπαθιού την τρομερή. Κατά την αγία αυτή ημέρα, σε επίσημη τελετή της Ακαδημίας Αθηνών, που εορτάζεται και η επέτειος της Ιδρύσεώς της, εκφωνείται πανηγυρική ομιλία.  Η Σύγκλητος έκανε την τιμή να αναθέσει σ’ εμένα την ομιλία αυτή, για τούτο της εκφράζω τις θερμές μου ευχαριστίες.

Θέμα της ομιλίας μου είναι: «Η Μάνη στην Εθνεγερσία του 1821».

Εξοχώτατε Κύριε Πρόεδρε της Ελληνικής Δημοκρατίας,

Στην εσχατιά της πατρίδος μας, τη Χερσόνησο του Ταινάρου, το Γύθειο, τις βουνοπλαγιές και τις κορφές του αρσενικού Ταϋγέτου και μέχρι τις πύλες της Καλαμάτας, εκτείνεται η Μάνη.  Γεωγραφικά, τόπος μικρός και ασήμαντος.  Ιστορικά όμως, σημαντικός και ένδοξος, αφού από εκεί ξεκίνησε η Εθνεγερσία του ‘21, για την κατάκτηση της πολυπόθητης ελευθερίας.

Γιατί οι Μανιάτες, απόγονοι των Σπαρτιατών, πίστευαν πως ευτυχισμένοι είναι μόνον οι ελεύθεροι και ελεύθεροι είναι μόνον όσοι έχουν την δύναμη να πολεμούν για την ελευθερία.  Πιστοί στις Σπαρτιατικές παραδόσεις ήθελαν νάναι πάντα πρώτοι στις μάχες, όπως λέει ο γνωστός στίχος:

Κι’ ήτανε ξεσυνέρηση

σ’ όλα τα Σπαρτιατόγγονα

ποίοι θα πάσι μπροστινοί

Από την άλωση της Βασιλίδος, το 1453 και την κατάκτηση του Μυστρά, το 1460 και μέχρι τη μεγάλη μέρα της Αναστάσεως του Γένους, οι Μανιάτες είχαν τάξει ως ιερό σκοπό, να αγωνίζονται εναντίον κάθε εισβολέως και κυρίως εναντίον των Τούρκων, άλλοτε μόνοι και άλλοτε συμπράττοντες με τους Βενετούς.  Η φτωχή Μάνη, σ’ όλα τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, είχε μεταβληθεί σε στρατόπεδο πολεμιστών.  Ολοι οι επαναστάτες του Μωρηά, σε ώρες κινδύνου κατέφευγαν εκεί για να βρούν σωτηρία.  Από το 1463, δηλαδή δέκα μόλις χρόνια μετά την Αλωση, πρώτη η Μάνη, υπό τον Κροκόδειλο Κλαδά, αγωνίζεται εναντίον των Τούρκων.  Αλλά και τα άλλα επαναστατικά κινήματα της Ελλάδος, όπως το Κίνημα των Μελισσηνών το 1571, και του Δουκός του Νεβέρ το 1612, την Μάνη ήθελαν ως  ορμητήριο.  Ο Δούκας, ως κληρονόμος της μοναδικής απογόνου των Παλαιολόγων, Μαργαρίτας, προσπάθησε να συνενώσει τους ηγεμόνες της Δύσεως κατά των Τούρκων και να διεκδικήσει τον θρόνο του Βυζαντίου.  Για να επιτύχει όμως το σκοπό του, θεώρησε απαραίτητη την συνεργασία με τους Μανιάτες.  Γι’ αυτό έστειλε στη Μάνη τον κόμητα του Σατερανώ και τον Πέτρο Μέδικο να διαπραγματευθούν.  Ατυχώς οι επιδιώξεις του δεν τελεσφόρησαν.

Και τα Ορλωφικά, το 1770, τη Μάνη είχαν ως κέντρο και ορμητήριο.  Στο Λιμένι της Αρεοπόλεως, ήρθαν απεσταλμένοι της Μεγάλης Αικατερίνης, οι αδελφοί Ορλώφ, και εξήγειραν ολόκληρη την Μάνη, και την Πελοπόννησο σε επανάσταση κατά των Τούρκων, με τα γνωστά τραγικά αποτελέσματα.  Στο λιμάνι του Πόρτο-Κάγιο, στην άκρη του Ταινάρου, το 1792, είχε εγκαταστήσει το ορμητήριό του κατά των Τούρκων, ο Λάμπρος Κατσώνης.

Το πολεμικό πνεύμα της Πελοποννήσου χωρίς την ελεύθερη Μάνη δεν θα μπορούσε να διατηρηθεί και η Επανάσταση του 1821 δεν θα είχε πραγματοποιηθεί.

Δεν θα επιζούσε όμως και ο μεγάλος και θρυλικός ηγέτης της Επαναστάσεως, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, αν δεν υπήρχε η ελεύθερη Μάνη.  Μετά τον ηρωϊκό θάνατο του πατέρα του με τους αδελφούς του και τον Παναγιώταρο Βενετσανάκη, στο ορεινό χωριό Καστάνια της Μάνης πολεμώντας τους Τούρκους το 1780, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης σώθηκε ως εκ θαύματος, γιατί κρύφθηκε στην Μάνη.  Εκεί, πέρασε τα περισσότερα νεανικά του χρόνια φιλοξενούμενος στους Πύργους του Ντουράκη και του Μούρτζινου.  Εκεί βαπτίσθηκε για πρώτη φορά στο πυρ της μάχης.

Αλλά, δεν ήταν μόνο οι Κολοκοτρωναίοι που κατέφυγαν και φιλοξενήθηκαν στην Μάνη.  Εκεί έζησαν κατά καιρούς, ο Καπετάν Ζαχαριάς, ο Θανάσης Πετμεζάς και ο Πρωτοκλέφτης Δαγρές.  Εκεί κατέφευγαν όλοι οι καπεταναίοι και οι ηρωϊκοί κλέφτες του Μωρηά,  σε ώρες κινδύνου, για να σωθούν.

Η πολεμική ικανότητα των Μανιατών και οι αγώνες τους κατά των Τούρκων ήταν γνωστοί και έξω από τα όρια της Ελλάδος.  Ο Μέγας Ναπολέων, όταν ευρισκόμενος στην Ιταλία, το 1798, σχεδίαζε εκστρατεία κατά των Βαλκανίων, στη Μάνη  απέστειλε τους Μανιάτες Κορσικανούς, Δήμο και Νικολό Στεφανόπουλο, για να διερευνήσουν τη διάθεση των Μανιατών, για συμμετοχή τους  στην εκστρατεία του, την οποία κατέστησαν απραγματοποίητη, δυστυχώς, τα σχέδια του για την κατάκτηση της Αιγύπτου.

Πολλοί ήταν οι ξένοι που εθαύμαζαν και εκφράζονταν εγκωμιαστικά για τη Μάνη.  Ο Αγγλος Douglas, το 1813, έγραψε προφητικά για τους Μανιάτες: «Η απελευθέρωσις της Ελλάδος θα προέλθει από τα όπλα των Μανιατών και από το εμπόριον της Υδρας».

Το 1821, ο Γερμανός θεολόγος Νάγκελ, έλεγεν ότι: «Υπάρχουν ακόμη εστίαι αντιστάσεων, τας οποίας δεν ηδυνήθησαν να καταλάβουν οι δυνάσται των Ελλήνων, όπως οι απόγονοι των Σπαρτιατών, Μανιάται, οι οποίοι ζούν ελεύθεροι εις τα υψηκόρυφα βουνά των».

Ο Ρήγας Φεραίος, σύμφωνα με την Αυστριακή Εκθεση: «Μετά την Τεργέστην είχε την απόφασιν να μεταβεί εις την Χερσόνησον του Μωρέως προς τους αυτώθι κατοικούντας Μανιάτας, απογόνους όντας των αρχαίων Σπαρτιατών, να προσελκύσει την εμπιστοσύνην των, να κηρύξει την Ελευθερίαν και έπειτα βοηθούμενος υπ’ αυτών να ελευθερώσει όλην την Χερσόνησον του Μωρέως, δια της βίας, από τον Τουρκικόν ζυγόν.  Μετά δε την  απελευθέρωσιν του Μωρέως, ήθελεν έπειτα να εισβάλλει  εις την Ηπειρον να ελευθερώσει και ταύτην την χώραν, να συνενώσει τους Μανιάτας μετά των άλλων Ελλήνων στασιαστών, Κακοσουλιωτών και έπειτα να ελευθερώσει την Μακεδονίαν, την Αλβανίαν και την κυρίως Ελλάδα».   Ο ίδιος, εις το περίφημον Θούρειό του, απευθύνεται ιδιαιτέρως προς τους Μανιάτες και τους Σουλιώτες, λέγοντας: « Σουλιώτες και Μανιάτες, λιοντάρια ξακουστά ως πότε στις σπηλιές σας κοιμάστε σφαλιστά»

Αλλά και όταν εκδηλώθηκε αξιόλογη  φιλελληνική κίνηση και ιδρύθηκε το 1809 «Ελληνική Εταιρεία» και το «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον», μεταξύ των ιδρυτών του, του Γρηγορίου Ζαλίνη και του Γάλλου διπλωμάτου Choiseul Gouffier, ήταν και ο Μανιάτης Κορσικανός Δημήτριος Στεφανόπουλος, κηδεμόνας του Ναπολέοντος στην στρατιωτική σχολή στο Παρίσι.

Οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας, το 1814, έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στη Μάνη.  Ο Ξάνθος, ετόνισε στον Αναγνωσταρά( «Ανάγκη ο Πετρόμπεης να είναι μαζί μας» και όταν το 1818 ο Πετρόμπεης μυήθηκε στην «Φιλική Εταιρεία», αυτό χαιρετίστηκε από όλους, ως θρίαμβος, γιατί ακολούθησε στη συνέχεια η μύηση και των άλλων καπεταναίων της Μάνης και η συμμετοχή της στον αγώνα ήταν πλέον εξασφαλισμένη. Κατά την διάσκεψη των Φιλικών, στο Ισμαήλι της Ρουμανίας, την 1ην Οκτωβρίου του 1820, η Μάνη ορίζεται ως ορμητήριον της Επαναστάσεως.  Την ίδια σκέψη έκανε και ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, όταν ανέλαβε την αρχηγίαν.  Στην Μάνη σκέφθηκε να κατεβεί και από εκεί να αρχίσει τον αγώνα.  Πληροφορίες όμως που φθάσανε στους Φιλικούς και τους ειδοποιούσαν ότι οι Αυστριακοί υποψιάζονταν το σχέδιό τους και πως ο Υψηλάντης διέτρεχε τον κίνδυνο να έχει το τέλος του Ρήγα, μετέβαλαν την απόφαση.  Ποιά θέση στις καρδιές των Ελλήνων είχε την εποχή εκείνη η Μάνη, ως στήριγμα της Επαναστάσεως, το διελάλησαν αργότερα και πολλοί αγωνιστές του ‘21.

Ο Γέρος του Μωρηά έγραψε ότι όταν ο Αγγλος Hamilton σε μία δεινή κρίση της Επαναστάσεως του, επρότεινε τη μεσολάβηση της Αγγλίας για μία έντιμη συνθηκολόγηση με την Τουρκία, του απήντησε:

« Εμείς καμμίαν συνθήκην δεν εκάμαμε ποτέ με τους Τούρκους.  Ο βασιλιάς μας εσκοτώθη, αλλά τα κάστρά του έμειναν άπαρτα και η φρουρά του δεν έπαψε τον πόλεμο».  Εκπληκτος, ρώτησε ο Hamilton: « Ποια είναι η φρουρά και ποια είναι τα κάστρα»  Ο Κολοκοτρώνης του απήντησε:

«Η φρουρά είναι οι Κλέφτες και τα κάστρα είναι η Μάνη, το Σούλι και τα βουνά».

Και άλλος αγωνιστής, ο Σουλιώτης Λάμπρος Κουτσονίκας, έγραψε: « Η Ελλάς, εκτός των Αρματωλών, είχε και έτερον κεφάλαιον λαού, γεγυμνασμένο εις την στρατιωτικήν υπηρεσίαν, τους Μανιάτες, οίτινες επί πολλά έτη επάλευον με τους Οθωμανούς μη κύπτοντες εις τον ζυγόν της δουλείας.  Ουδείς των Οθωμανών είχε το δικαίωμα να εισέλθει εις τας επαρχίας της Μάνης.

Οι απόστολοι της Φιλικής Εταιρείας μετέβησαν εις την Μάνη και εζήτησαν την συνδρομήν αυτής για γενικήν της Ελλάδος Επανάστασιν.  Εύρον δε και ταύτην προθυμοτάτην και μάλιστα τον τότε ηγεμόνα αυτής, τον αείμνηστον Πέτρο Μαυρομιχάλη, όστις δια του ακραιφνούς αυτού τε και των τέκνων του πατριωτισμού, προσήνεγκεν εις την πατρίδα μεγάλας θυσίας.  Εις την Μάνην είχον συναθροισθεί οι οπλαρχηγοί Ελληνες, οίτινες, ηχησάσης της σάλπιγγος της ελευθερίας, εξήλθον εις την Μεσσηνίαν μετά του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, όστις εξέδωκε την πρώτην της Εθνεγερσίας προκήρυξιν. Πράγματι, όταν έφθασε η ευλογημένη ώρα στην Αρεόπολη της Μάνης, στις 17 Μαρτίου του 1821, ήχησε ο παιάνας της Ελευθερίας και το εγερτήριο σάλπισμα προς το έθνος.  Και ξεκίνησαν οι ελεύθεροι Μανιάτες για την απελευθέρωση των υποδούλων αδελφών.  Στον Ιερό Ναό των Ταξιαρχών της Αρεοπόλεως έγινε δοξολογία και υψώθηκε η σημαία των Μανιατών, με το Σταυρό και την Επιγραφή «ΝΙΚΗ Η ΘΑΝΑΤΟΣ», αφού η ελευθερία ήταν δεδομένη για τους Μανιάτες.  Επηκολούθησε η ορκομωσία των πολεμιστών και το ξεκίνημα για την απελευθέρωση της Καλαμάτας.  Καθ’ οδόν προστέθηκαν και οι καπεταναίοι της Εξω Μάνης και όλοι μαζί, Μούρτζινος, Χρηστέας, Κυβέλος, Καπετανάκης, Κουμουντουράκης, Δουράκης, Τσαλαφατίνος, Τρουπάκης, Πουλικάκος, Σάσαρης, και άλλοι, επικεφαλής δύο περίπου χιλιάδων ενόπλων, με αρχηγό τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, εισήλθαν στις 23 Μαρτίου και απελευθέρωσαν την Καλαμάτα.  Στην Καρδαμύλη προστέθηκε στο στρατό και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο οποίος είχε έλθει από την Ζάκυνθο, μόνος, χωρίς στρατιώτες, και εφιλοξενείτο στον πύργο του Μούρτζινου.  Στην ελεύθερη, πλέον Καλαμάτα, τελέστηκε δοξολογία, παρισταμένων και Μεσσηνίων πολεμιστών στο χώρο του Ναού των Αγ. Αποστόλων και αμέσως συστήθηκε η Μεσσηνιακή Γερουσία, με Πρόεδρο τον Πετρόμπεη και στάλθηκε προκήρυξη προς τις Ευρωπαϊκές Αυλές, της οποίας, κεντρική ιδέα ήταν( «Αποφασίσαμεν να ελευθερωθώμεν ή να αποθάνωμεν».  Την προκήρυξη αυτή, η οποία είναι το πρώτο πολιτικό έγγραφο του Ελευθέρου Κράτους, υπογράφει ο Πέτρος Μαυρομιχάλης, Αρχιστράτηγος του Σπαρτιατικού και Μεσσηνιακού Στρατού.  Σημειωτέον ότι κατά την Τουρκοκρατία και την Επανάσταση, η Μάνη επονομαζόταν Σπάρτη.

Την 17ην Μαρτίου, ως ημέρα ενάρξεως της Επαναστάσεως από τη Μάνη, βεβαιώνει και ο γιός του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, Ιωάννης, ο αποκαλούμενος «Γενναίος», ο οποίος στα απομνημονεύματά του, γράφει:«Την 17ην Μαρτίου, οι πρόκριτοι της Μάνης, συνεννοήθησαν να λάβωσιν τα όπλα κατά των Τούρκων, κατά δε την 23ην Μαρτίου, οι Μαυρομιχαλαίοι, Μούρτζινοι και λοιποί εισήλθον εις Καλάμας».

Για την ημέρα της ενάρξεως της Επαναστάσεως έχουν γραφεί πολλά από τους ασχολουμένους με την Ιστορίαν της.  Μεταξύ αυτών, ο Φωτάκος, Υπασπιστής του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, στα απομνημονεύματά του, γράφει: «Εσυνάχθησαν οι Μανιάται και εβγήκαν εις τας 22 Μαρτίου εις τας Καλάμας, ο Πετρόμπεης, οι Καπετανάκηδες, οι Κουμουνδουράκηδες, ο Π. Μούρτζινος και λοιποί καπεταναίοι».  Αλλά και ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, στην Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, αναφέρει: « Η πρώτη προς συμπύκνωσιν των μερικών δυνάμεων του Εθνους απόπειρα εγένετο υπό του ηγεμόνος της Μάνης, Πετρόμπεη, όστις προθύμως δράξας τα όπλα κατά Μάρτιον του 1821 και προελάσας εκ της χώρας αυτού εκυρίευσε τη 23η τας Καλάμας.  Ο Πέτρος Μαυρομιχάλης ίδρυσεν αμέσως μετά των προεστώτων την Μεσσηνιακήν Γερουσίαν και εξέδωκε προκήρυξιν προς τας Ευρωπαϊκάς Αυλάς υπογραφείσαν υπ’ αυτού ως Αρχιστρατήγου και των άλλων της Γερουσίας ταύτης μελών».

Μετά την απελευθέρωση της Καλαμάτας, οι Μανιάτες συμμετέχουν σ’ όλες τις μάχες της Επαναστάσεως, πρώτα στην Πελοπόννησο και κατόπιν σε ολόκληρη τη χώρα, όπου το καθήκον τους καλεί. Κατ’ αρχήν πλαισιώνουν τον Κολοκοτρώνη, που ήταν χωρίς στρατιώτες.

Όπως ο ίδιος γράφει: «Πήρα διακόσιους Μανιάτες από τον Μούρτζινο και εκατό από τον Πετρόμπεη και βαδίσαμε για την Καρύταινα, όπου κατά την μάχη με τους Τούρκους, οι Μανιάται έκαναν τότε έναν πόλεμο, που εμιμήθησαν τον Λεωνίδα».

Η συμβολή των Μανιατών στη Μάχη του Βαλτετσίου ήταν πραγματικά δική τους νίκη.  Εκεί πολεμούσαν τέσσερις Μαυρομιχαλαίοι, οι αδελφοί του Πετρόμπεη, Κυριακούλης και Αντώνιος και οι δύο γιοί του, ο Ηλίας και ο Ιωάννης, έφηβος ηλικίας 16 χρόνων.  Εκεί διακρίθηκε μεταξύ των άλλων Μανιατών, ο Ηλίας Τσαλαφατίνος, ο οποίος όταν η Διοίκηση του πρόσφερε δύο χιλιάδες γρόσσια, δεν τα δέχθηκε και είπε: «Είμαι πτωχός, δεν τα δέχομαι όμως διότι το Εθνος είναι πτωχότερον».

Σ’ εκείνη τη μάχη, τα αριστεία της ανδρείας έλαβε ο πρωτότοκος γιός του Πετρόμπεη, Ηλίας, αποκληθείς για την τόλμη του «Αχιλλεύς του Βαλτετσίου».  Τα δε αριστεία της στρατηγικής φρονήσεως, ο αδελφός του Πετρόμπεη, Κυριακούλης, ονομασθείς για τούτο, «Kλέαρχος ο Λακεδαιμόνιος».

Στην πολιορκία του Κάστρου της Μεθώνης, πέφτει γενναία μαχόμενος, την 8η Αυγούστου του 1821, ο Κωνσταντίνος Πιερράκος Μαυρομιχάλης, ανηψιός του Πετρόμπεη.

Δεν υπήρξε μάχη κατά την Επανάσταση, στην οποία δεν έλαβαν μέρος Μανιάτες.  Στην Τρίπολη, στο Νεόκαστρο, όπου στις επάλξεις του φρουρίου πέφτει νεκρός ο νεώτερος γιός του Πετρόμπεη, Ιωάννης, ηλικίας μόλις 20 χρονών.  Στη Μονεμβασιά, στα Δερβενάκια, στο Αργος, στους Μύλους, στο Ναύπλιο.

Όταν ο ογκώδης στρατός του Δράμαλη έφθασε ανεμπόδιστος στο Αργος, μία χούφτα Μανιατών, προσπάθησε να τον αναχαιτίσει, για να δώσει το χρόνο στους άλλους Πελοποννήσιους να προετοιμάσουν την άμυνα.  Φαίνεται, γιατί η Ιστορία δεν το διευκρινίζει, ότι επικεφαλής της ομάδος ήταν ο Γεωργάκης Μαυρομιχάλης.

Αλλά η Πελοπόννησος δεν ήταν η μόνη περιοχή που πολέμησαν οι Μανιάτες.  Αγωνίσθηκαν όπου το καθήκον τους καλούσε.  Στην Αθήνα, στο Κριεκούκι, στον Οσιο Λουκά και στην Εύβοια, όπου στα Στείρα αγωνίζεται επικεφαλής στρατού Μανιατών, κατά του Κιουταχή, ο πρωτότοκος γιός του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, Ηλίας και πέφτει ηρωϊκά νεκρός.  Οι Ευβοιείς τον θεωρούν και τον τιμούν μέχρι σήμερα ως τοπικό Εθνικό τους ήρωα.  Αλλά και στο Φανάρι, της μακρινής Ηπείρου, βοηθώντας τους Σουλιώτες, φονεύεται ο ήρωας του Βαλτετσίου, Κυριακούλης Μαυρομιχάλης και πολλοί Μανιάτες.

Τους θριάμβους των πρώτων χρόνων της Επαναστάσεως, αμαυρώνει το σαράκι του διχασμού, που οδηγεί στους εμφύλιους πολέμους.

Ας αφήσουμε τον Ιστορικό να περιγράψει τα δραματικά γεγονότα: «Ο στυγνός εγωϊσμός είχε διαστήσει τας δυνάμεις του γένους, τους αρίστους εν ταις βουλαίς, τους καλλινίκους στρατηγούς είχε τάξει κατ’ αλλήλων και σφαίραι ελληνικαί είχαν σχίσει τα στήθη που προτάχθηκαν κατά του Κεχαγιάμπεη, του Γιουσούφ, του Δράμαλη.  Κατά τον πανδάκρυτον τούτον αγώνα οι φιλοπόλεμοι Μανιάται δεν έβαψαν τας χείρας των εις των αδελφών αυτών το αίμα».

Με τις έριδες και τους εμφυλίους πολέμους, κινδυνεύει να χαθεί ό,τι με ποταμούς αίματος είχε κατακτηθεί.  Η Επανάσταση πνέει τα λοίσθια.

Ο Παπαφλέσσας πέφτει με τα ράσα ματωμένα στο Μανιάκι πολεμώντας τον Ιμπραήμ και στην αθανασία τον ακολουθούν ηρωϊκά αγωνιζόμενοι, ο Πιέρρος-Βοϊδής Μαυρομιχάλης, ο Θανασούλης Καπετανάκης, ο Αντώνιος Πετρουνάκος και πολλοί άλλοι, επίλεκτοι Μανιάτες αγωνιστές.

Ο Ιμπραήμ, μετά την πτώση του Μεσολογγίου και την ερήμωση του Μωρηά, με τον αξιόμαχο στρατό του κινείται να καταλάβει την μοναδική εστία της αντιστάσεως που παραμένει ακόμα, τη Μάνη.  Από τη Μεθώνη, στις 29 Μαϊου 1826, έστειλε επιστολή στον Γιωργάκη Μαυρομιχάλη και του ζητεί την παράδοση και την υποταγή της Μάνης.  Εγραφε ο υπερφίαλος δυνάστης: « Διατάσσεσαι, χωρίς αναβολή καιρού, εις διορίαν ημερών δέκα, να παραδώσεις την πατρίδα σου, διότι θα την κάνωμεν ως την λοιπήν Πελοπόννησον και δεν θ’ αφήσωμεν μήτε ίχνος οσπιτίου».  Ο Γιωργάκης απήντησε μ’ ένα νέο «μολών λαβέ», γράφοντας στον Ιμπραήμ:

«Οι κάτοικοι της Μάνης σε περιμένουμε, με όσες δυνάμεις θελήσεις».

Η κατάσταση ήταν κρίσιμη.  Εάν έπεφτε και το τελευταίο προπύργιο της ελευθερίας, η Επανάσταση διέτρεχε τον έσχατο κίνδυνο.  Για τούτο, η «Γενική Εφημερίς» της 9ης Ιουνίου 1826 έγραφε προς τους Μανιάτες: «Από εσάς μόνους κρέμεται την σήμερον να μην διαλυθώσιν ως όνειρον εις μίαν στιγμήν αι πραγματικαί ελπίδαι της Ελλάδος και όλου του χριστιανικού κόσμου.  Να μην μας γίνουν όνειδος τα πενταετή τρόπαιά μας.  Να μην καυχηθεί ο Αιγύπτιος ότι αφού το Μεσολόγγι του έφθειρε τας περισσοτέρας του δυνάμεις, νικά πανταχού στην Πελοπόννησο και θριαμβεύει».  Οι Μανιάτες όμως ήταν αποφασισμένοι να φανούν όμοιοι των προγόνων τους και όλοι να πέσουν ένδοξα όπως ο Λεωνίδας.

Στο Οχύρωμα της Βέργας του Αλμυρού, που δεν ήταν τίποτ’ άλλο παρά ένας προχειροκτισμένος μαντρότοιχος, υπήρχαν ως απόρθητα οχυρά τα στήθη των Μανιατών, που απέκρουσαν τις επανειλημμένες και λυσσαλέες επιθέσεις, που εξαπέλυσαν τα μανιασμένα στίφη του Ιμπραήμ και τα ανάγκασαν να υποχωρήσουν με μεγάλες απώλειες.

Η νίκη στη Μάχη της Βέργας, που διήρκεσε επί 5 ημέρες, από τις 22 έως τις 26 Ιουνίου 1826, είχε μεγάλη απήχηση μεταξύ όλων των Ελλήνων.  Η «Γενική Εφημερίς» έγραφε στις 30 Ιουνίου: «Oι Σπαρτιάται (Μανιάται) έδειξαν και αυτήν την περίστασιν τω όντι ανδρείαν και καρτερίαν και ετίμησαν το οποίον φέρουσι όνομα, ώστε ο εχθρός αναγκασθείς μετά δεκάωρον αδιάκοπον μάχην να υποχωρήσει».

Τη Μάχη της Βέργας, που τους έκανε να αισθάνονται υπηρήφανοι, οι Μανιάτες τη συνόψισαν σ’ ένα στίχο, που τον απαγγέλλουν, όταν αντιμετωπίζουν ατομικές ή οικογενειακές δυσκολίες, για να πάρουν κουράγιο:

«Εγώ είμαι η Βέργα του Αρμυρού

και όσα με βρούσι τα μπορού».

Ο Ιμπραήμ, ταπεινωμένος δεν παραιτήθηκε από τα σχέδιά του.  Για να αιφνιδιάσει τους μαχητές της Βέργας, αποβιβάζει στρατιώτες τη νύχτα της 23ης Ιουνίου, στον έρημο Κόλπο του Διρού, για να τους πλήξει εκ των νότων.  Εκεί, βρίσκονταν μόνο γέροι και παιδιά, γιατί οι νέοι ήταν στη Μάχη της Βέργας και γυναίκες, που θέριζαν τα σπαρτά τους.  Με τα δρεπάνια, οι Μανιάτισσες αντιμετωπίζουν τους εισβολείς και πολεμώντας κράτησαν τη μάχη, μέχρι που να φθάσουν οι πολεμιστές από τη Βέργα.

Oταν οι μαχητές του Αλμυρού έφθασαν και είδαν τις γυναίκες τους με τα δρεπάνια να μάχονται, όρμησαν και πέταξαν στη θάλασσα και τα τελευταία υπολείμματα του στρατού του Ιμπραήμ.  Η λαϊκή Μούσα, με θαυμάσιο οκτασύλλαβο στίχο αποθανάτισε τη Μάχη του Διρού.  Επιτρέψατέ μου να σας διαβάσω ένα μικρό απόσπασμα.

Η μάχη έχει αρχίσει.  Και συνεχίζει το τραγούδι:

«Μά οι άνδρες όλοι ελείπασι,

ήταν στη Βέργα τ’ Αλμυρού,

όπου Τρωάδα ο πόλεμος

επάηνε δυό μερόνυχτα.

Μόνο τα γυναικόπαιδα

και γέροντες ανώφελοι

-γιατί ήτο θέρος- βρέθησαν

με τα δρεπάνια στα λουριά.

Καθόλου δε δειλιάσασι,

καθόλου δεν τρομάξασι,

μόν’ έδωκαν την είδηση,

στον Κωνσταντίνο με πεζόν.

Και κείνος ως πολέμαρχος

εσύναξε όλα τα χωριά,

γράφει και στέλνει στ’ Αλμυρό

κι έδραμε κατά το Διρό.

Βλέπει γυναίκες να χερούν

και τα δρεπάνια να κρατούν,

τους Αραπάδες να χτυπούν.

«Εύγε σας, μεταεύγε σας,

γυναίκες, άνδρες γίνετε,

σαν ανδρειωμένες μάχεσθε

σαν Αμαζόνες κρούετε».

Είπε και εβρυχουμάνισε,

σαν το λιοντάρι στα βουνά.

Τους Τούρκους κόφτει αψήφιστα….».

Για την νίκη αυτή των γυναικών, η οποία ύψωσε αθάνατο μνημείο αρετής και ανδρείας και ταπείνωσε τον εμπρηστή της Πελοποννήσου, Ιμπραήμ, η «Γενική Εφημερίς» έγραψε: «Ηκουσε ίσως ο Ιμπραήμ ότι εις την Σπάρτην οπλοφορούσι και αι γυναίκες, αλλά ίσως δεν το επίστευσεν.  Ιδού τώρα ηξιώθη να το ίδη.  Πεντακόσιαι γυναίκες, έδραμον οπλισμέναι κατά των αποβάντων Αράβων.  Οπου λοιπόν αι γυναίκες και τα παιδία οπλοφορούσι και πολεμούσι ας μην ελπίζει ο Ιμπραήμ να προκόψει.  Ιδού η Μάνη εθριάμβευσεν πάλιν και εταπείνωσεν την επηρμένην οφρύν του Ιμπραήμ».

Αλλά και μετά το Αλμυρό και το Διρό, οι Μανιάτες εταπείνωσαν τον Ιμπραήμ εις τον Πολυάραβον, όταν επιχείρησε από εκεί τον Αύγουστο να επιτεθεί κατά της Μάνης.  Εγραψε τότε η Εφημερίς «Ο Φίλος του Νόμου της Υδρας» (1826, 2 Σεπτεμβρίου): «Οι Μανιάται ανεδείχθησαν και εις αυτήν την περίστασιν άξιοι της προγονικής φήμης και της ελπίδος της οποίας τρέφει περί αυτής η Ελλάς».

Το τρίπτυχον αυτό, των νικηφόρων μαχών Αλμυρού, Διρού και Πολυαράβου, το 1826 ήταν το τέλος του Ιμπραήμ και προετοίμασε τον τάφον του εις το Ναυαρίνον, όπου τα κανόνια των τριών Ναυάρχων κατέστρεψαν τον στόλον του και διέσωσαν την Ελευθερία των Ελλήνων.

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να υποστηρίζουμε επομένως ότι, η Εθνεγερσία του 1821 άρχισε στις 17 Μαρτίου στην Αρεόπολη της Μάνης, με πρώτη πόλη που απελευθερώθηκε την Καλαμάτα και πρώτο πολιτικό κείμενο της Ελεύθερης Ελλάδος, την διακήρυξη της 23ης Μαρτίου, του Πετρόμπεη προς τις Ευρωπαϊκές αυλές.

Ο υπέρ πάντων αγώνας εστοίχισε στην Μάνη χιλιάδες πολεμιστών, μεταξύ των οποίων εβδομήντα Μαυρομιχαλαίους.  Συγκινητική αλλά και υπόδειγμα ήθους και πατριωτισμού, είναι η Διαθήκη του Πετρόμπεη.

«Υψωσα -γράφει- τον προγονικόν μου οίκον δια να τον θυσιάσω αφειδώς και αταράχως δια την λαμπράν σου δόξαν φιλτάτη μου Πατρίς.  Δεν εόρτασα εορτήν Εθνικήν, νίκην Πανελλήνιον, χωρίς να κλαύσω τον θάνατον των υιών μου, των αδελφών μου, των οικείων μου, των συγγενών μου».

Η Ιστορία υπήρξε και δικαίως, φιλόστοργος για τις ηρωϊδες του Ζαλόγγου, οι οποίες προτίμησαν τον θάνατο από την ατίμωση.

Δεν υπήρξε όμως τόσο φιλόστοργος και για τις Μανιάτισσες, που επί ολόκληρους αιώνες, ανέτρεφαν τα παιδιά τους, με την επιταγή να αγωνισθούν και να πεθάνουν για την Ελευθερία.  Ούτε για τις Αμαζόνες του Διρού, που δεν προτίμησαν τον θάνατο, αλλά θανάτωσαν τον επιδρομέα και διατήρησαν αδούλωτη τη Μάνη.  Χρειάσθηκαν 180 περίπου χρόνια, για να φιλοτεχνηθεί και να στηθεί στο χώρο του Διρού, όπου αντρειωμένα αγωνίσθηκαν, μνημείον που να συμβολίζει τον ηρωϊσμό και τις θυσίες τους.

Κυρίες και Κύριοι,

Η εξιστόρηση της συμβολής της Μάνης στον Αγώνα της Εθνεγερσίας, δεν μου επέτρεψε, ως ευνόητον, να αποτίσω φόρον τιμής και να αναφέρω τα ένδοξα ονόματα των πολλών οπλαρχηγών, των ναυμάχων και των πυρπολητών, που με το αίμα τους, συνέβαλαν στην ηρωϊκή Εξέγερση του Γένους.  Οσα όμως εγώ παρέλειψα σήμερα από το τιμημένο ετούτο βήμα κρατεί ολόφωτα και ένδοξα η ιστορία των Ελλήνων που αποτελεί Ιστορία πολιτισμού και υποδειγματικού ηρωϊσμού όλης της ανθρωπότητας.  Η δική μας ιστορία που φανερώνει πώς ένας ολιγάριθμος λαός, όταν είναι ψυχωμένος μπορεί να υψωθεί με τις θυσίες του σε υπόδειγμα όλου του κόσμου.  Γιατί η δόξα ζεί μόνον όταν την τρέφουν οι θυσίες των ανθρώπων.  Και η δόξα των Ελλήνων ενσαρκώνεται στην εορτή της ιερής αυτής ημέρας.

* Εκφωνήθηκε κατά τον επίσημο εορτασμό της 25ης Mαρτίου στην Aκαδημία Aθηνών το 2003 που κατείχε τη θέση του Προέδρου της.

Kυρίες και Kύριοι,

Aπό τότε που το ανθρώπινο ον απέκτησε συνείδηση της υπάρξεως του, συνεχώς διώκεται από το φάσμα του θανάτου, επιθυμεί την απώθηση του γήρατος και, όσο γίνεται περισσότερο, την παράταση της νεότητός του. H υπερνίκηση του υπαρξιακού προβλήματος, τουλάχιστον για τους περισσότερους, δεν είναι κατορθωτή.

Kατά τον Oράτιο, «ο θάνατος είναι το τελευταίο σύνορο των πραγμάτων» και το μεγάλο ερώτημα που γεννιέται στον άνθρωπο είναι, τι ακολουθεί μετά το πέρασμα από το σύνορο αυτό;

H επιστήμη, και όχι μόνο η Iατρική, από τα πρώτα της βήματα αγωνίζεται να εκπληρώσει την επιθυμία αυτή του ανθρώπου, με ικανοποιητικά θα έλεγα αποτελέσματα, αν αναλογιστεί κανείς ότι ο μέσος όρος ζωής στα χρόνια της Pωμαϊκής περιόδου ήταν τα 22 έτη, τον 19ο αιώνα τα 45, στα μέσα του 20ού τα 48, ενώ στην εποχή μας, για τις ανεπτυγμένες κοινωνίες, υπερβαίνει τα 76 για τους άνδρες και τα 80 για τις γυναίκες, για να δικαιωθεί ο Γαληνός που υποστήριζε «κωλύσαι μεν το γήρας αδύνατον, επισχείν δε το τάχος αυτού δυνατόν».

H ηλικία που συμβολικά καθορίζει την είσοδο στο γήρας, με το πέρασμα του χρόνου αυξάνεται. Aπό τα 40 χρόνια που ήταν πριν από έναν αιώνα, σήμερα είναι τα 65 με συνεχή τάση ανόδου της.

H είσοδος στο γήρας είναι όμως λάθος να βασίζεται αποκλειστικά σε χρονικά όρια και να παραγνωρίζονται τα βιολογικά δεδομένα. Πολλοί είναι οι άνθρωποι προχωρημένης ηλικίας που διατηρούν σωματική, πνευματική και ψυχική υγεία και διαπρέπουν στις επιστήμες, στα γράμματα, τις τέχνες και την πολιτική.

Παράδειγμα το Πέϊτον Pους, που το 1966 σε ηλικία 87 ετών πήρε το βραβείο Nobel για εργασία του σχετικά με τους ογκογόνους ιούς και πολλοί άλλοι ερευνητές που συνεχίζουν να παράγουν εγκυρότατο επιστημονικό έργο σε ηλικία μεγαλυτέρα των 85 ετών.

Aλλά δεν είναι λίγα και τα παραδείγματα συναδέλφων του ανωτάτου αυτού Πνευματικού  Iδρύματος κατά το παρελθόν και σήμερα, που σε προχωρημένη ηλικία εξακολουθούν να παρουσιάζουν αξιοζήλευτο δημιουργικό έργο. Γιατί κατά τον Aριστοτέλη «εστι γαρ ώσπερ και σώματος και διανοίας γήρας».

H διεργασία του γήρατος αρχίζει από τη στιγμή της γεννήσεως μας, αν ως κριτήριο θεωρηθεί η αναπαραγωγική ικανότητα των κυττάρων, η οποία βέβαια είναι μικρότερη σε σύγκριση με εκείνη της ενδομητρίου ζωής και η οποία προοδευτικά ελαττώνεται με το πέρασμα του χρόνου. Στο βιολογικό αυτό κριτήριο θα πρέπει να προστεθούν η κληρονομικότητα και η προϊούσα φθορά των δομικών στοιχείων του οργανισμού που προκαλείται από ενδογενείς και εξωγενείς παράγοντες.

Aπό τα πρώτα της βήματα η Iατρική ενοχοποίησε, ως αίτια του γήρατος, γνωστές ή άγνωστες νόσους που προκαλούν μόνιμη φθορά στον οργανισμό, όπως την αθηρωματική νόσο, την κοινώς λεγόμενη αρτηριοσκλήρυνση, δυσμενείς περιβαλλοντικές και υγειονομικές συνθήκες, την ανεπαρκή ή κακή διατροφή κ.ά.

Oι νεώτερες αντιλήψεις για τη γήρανση στο κυτταρικό επίπεδο ενοχοποιούν ως αίτια την πρόκληση σωματικών μεταλλάξεων στο μιτοχονδριακό και το πυρηνικό DNA καθώς και τη σταδιακή απώλεια της ικανότητας των κυττάρων να πολλαπλασιάζονται γεγονός που οφείλεται στην κληρονομικότητα αλλά και σε ενδογενή ή εξωγενή βλαπτικά αίτια.

Aπό το 1950 ως βασική αιτία προκλήσεως μεταλλάξεων του DNA, αλλά και γενικώτερα φθοράς των δομικών στοιχείων του κυττάρου, θεωρείται η περίσσεια ελευθέρων ριζών. Kατά την πορεία του κυτταρικού μεταβολισμού, παράγεται ενέργεια η οποία συσσωρεύεται στα κύτταρα. Παράλληλα με τις διεργασίες αυτές, δημιουργούνται, ως υποπροϊόντα της διασπάσεως του μορίου του O2, οι ελεύθερες ρίζες που έχουν αξιόλογη λειτουργική σημασία στον μεταβολισμό των λιπιδίων, των πρωτεϊνών κ.λπ. H περίσσεια όμως και η συσσώρευση των ριζών αυτών δρα καταστροφικά σε όλα σχεδόν τα δομικά στοιχεία του κυττάρου. Kαι τούτο γιατί οξειδώνουν, κυριολεκτικά σκουριάζουν τις πρωτεΐνες, τα λίπη και το DNA. Περισσότερο όμως σοβαρή είναι η επίδρασή τους τα μιτοχόνδρια, λόγω της μεγάλης λειτουργικής τους σπουδαιότητας.

Tα μιτοχόνδρια βρίσκονται σε μεγάλο αριθμό στο κυτταρόπλασμα, αποτελούν, θα έλεγε κανείς, τα εργοστάσια παραγωγής ενέργειας του κυττάρου και περιέχουν το εξωπυρηνικό DNA το οποίο κωδικοποιεί ένζυμα απαραίτητα για την αρμονική λειτουργία του οργανισμού.

Mε την πάροδο του χρόνου και τον κυτταρικό πολλαπλασιασμό, ο αριθμός των μιτοχονδρίων που φέρουν μεταλλάξεις αυξάνεται, προστίθενται καινούργιες και η λειτουργία ιστών και οργάνων προοδευτικώς διαταράσσεται. Περισσότερο προσβάλλονται κύτταρα που έχουν υψηλές απαιτήσεις σε ενέργεια, όπως αυτά του ακουστικού συστήματος και του εγκεφάλου.

H πλέον ίσως, αξιόλογη ερμηνεία της γηράνσεως φαίνεται ότι είναι η τελομεριδιακή, η οποία διατυπώθηκε από τον Hurley το 1991. Tελομερίδια είναι τα φυσικά άκρα των χρωματοσωμάτων που συντίθενται από μη γονιδιακό DNA και ειδικές πρωτεΐνες. H ονομασία τους προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις «τέλος» και «μέρος» και δόθηκε για πρώτη φορά από τον πρωτοπόρο της Γενετικής Γερμανό Muller, το 1938.

Tα τελομερίδια προστατεύουν τα χρωματοσώματα από ανεπιθύμητους ανασυνδυασμούς και μεταλλάξεις, συμμετέχουν στις διαδικασίες οργανώσεως της χρωματίνης και είναι απαρίτητα για τον πολλαπλασιασμό των κυττάρων.

H εξάντληση των τελομεριδίων που παρατηρείται στη γεροντική ηλικία προκαλεί εκτεταμένη γενετική αστάθεια που τις περισσότερες φορές οδηγεί σε κυτταρικό θάνατο, και σπανιώτερα, σε νεοπλασία.

Σύμφωνα προς την ευρέως πλέον αποδεκτή θεωρία του Hurley, τα περισσότερα σωματικά κύτταρα, σε κάθε διαίρεση, χάνουν τμήμα των τελομεριδίων τους, τα οποία με την πάροδο της ηλικίας συνεχώς μειώνονται και τελικώς εξαντλούνται. Oι ερευνητές συμφωνούν ότι τα σωματικά κύτταρα διαθέτουν εγγενές βιολογικό σύστημα που μετρά τον αριθμό των κυτταρικών διπλασιασμών.

H διατήρηση των τελομεριδίων οφείλεται στη δράση του ενζύμου τελομεράση που είναι ανάστροφη μεταγραφάση και αποτελείται από λειτουργικό σύμπλοκο πρωτεϊνών και RNA. Tη δράση της μπορούμε να ανιχνεύσουμε άμεσα και έμμεσα στα γαμετικά κύτταρα και στο 80% των κακοήθων όγκων, όχι όμως στους περισσότερους φυσιολογικούς ιστούς.

H τελομεράση παρέχει τη δυνατότητα στα καρκινικά κύτταρα να πολλαπλασιάζονται in vitro σε καλλιέργειες για απεριόριστο χρόνο και να παραμένουν εν ζωή καταψυχώμενα και αναθερμαινόμενα πολλές δεκαετίες μετά τον θάνατο του ασθενούς από τον οποίο προέρχονται. Tα καθιστά δηλαδή «αθάνατα».

Aντίθετα προς τα καρκινικά, τα φυσιολογικά σωματικά κύτταρα του ανθρώπου δεν διαθέτουν τελομεράση και παρουσιάζουν περιορισμένο χρόνο ζωής, αν καλλιεργηθούν in vitro. Πολλές ερευνητικές ομάδες, κατά τα τελευταία χρόνια, με ενεργοποίηση της δράσεως της τελομεράσης σε καλλιέργειες ινοβλαστών ανθρώπων, κατόρθωσαν να παρατείνουν έως 100% τον χρόνο αναδιπλασιασμιού των, δηλαδή της ζωής των κυττάρων. H συνεχής χορήγηση της ουσίας αυτής, δηλαδή της τελομεράσης, σε σωματικά κύτταρα ανθρώπων, υποστηρίζεται ότι θα μπορούσε να παρατείνει επί μακρόν την επιβίωσή τους και να επιμηκύνει επομένως την διάρκεια της ζωής μας.

Bασικός αλλά όχι αποκλειστικός παράγων για την πρόκληση του γήρατος είναι η κληρονομικότητα, τα γονίδια, δηλαδή, που έχουμε κληρονομήσει. Kατά τα τελευταία χρόνια έχουν ταξινομηθεί ομάδες γονιδίων που σχετίζονται με την πρόωρη ή καθυστερημένη εμφάνιση της γηράνσεως. O Schacter, το 1993 κατατάσσει τα γονίδια αυτά δε τρεις βασικές κατηγορίες.

Πρώτον τα γονίδια που παρουσιάζουν μεγάλη ομοιότητα με αντίστοιχα άλλων ζωϊκών ειδών, τα οποία έχει αποδειχθεί από μελέτες ότι προωθούν τους μηχανισμούς γηράνσεως.

Ύστερα τα γονίδια τα οποία συμβάλλουν στη διατήρηση της κυτταρικής ομοιοστάσεως και της επιδιορθώσεως του γενετικού υλικού, τα οποία δρουν ανασταλτικά στην εμφάνιση του γήρατος και τέλος τα γονίδια που σχετίζονται με ασθένειες που τις χαρακτηρίζει η εμφάνιση πρόωρης γηράνσεως, όπως η προγηρία και άλλες παρόμοιες κληρονομικές καταστάσεις.

Γεροντολόγοι και γενετιστές πιστεύουν ότι στην επόμενη δεκαετία θα ταυτοποιηθούν γονίδια, που οι βιολογικοί μηχανισμοί τους συνδέονται με τη μακροζωία. Άμεσο αποτέλεσμα της ανακαλύψεως αυτής θα είναι η εξουδετέρωση πολλών διαδικασιών που προκαλούν τη γήρανση και ίσως οι μελλοντικοί άνθρωποι να σπάσουν και το φράγμα των 120 ετών. Άλλοι, περισσότερο αισιόδοξοι, ερευνητές εκφράζουν την άποψη ότι στα νεογνά της εποχής μας, η ζωή θα μπορούσε να παραταθεί στα 200 ή και σε περισσότερα χρόνια. H άποψη αυτή μπορεί να αγγίζει τα όρια της επιστημονικής φαντασίας, αλλά ίσως δεν είναι απραγματοποίητη. O Dr Rose του Πανεπιστημίου της Kαλιφόρνια, ισχυρίζεται ότι ο χρόνος παρατάσεως της ζωής θα είναι πάντοτε εξαρτημένος από την πρόοδο της τεχνολογίας.

Tο φαινόμενο της κυτταρικής γηράνσεως, όπως έχει περιγραφεί στην ομιλία αυτή, σημαίνει την επιβράδυνση και τελικά την πλήρη απώλεια της ικανότητος της κυτταρικής διαιρέσεως.

Σε φυσιολογικές συνθήκες, αυτό συμβαίνει σε περιορισμένη κλίμακατα, σε πολλά κύτταρα ανεξαρτήτως της χρονολογικής τους ηλικίας και δεν ταυτίζεται φυσικά με τη γήρανση ολόκληρου του οργανισμού. Mε την πάροδο όμως του χρόνου η συνεχής συσσώρευση πολλών μικροαλλοιώσεων σε μεγάλο αριθμό κυττάρων, που οφείλονται στην κυτταρική γήρανση, προκαλεί σοβαρά προβλήματα σε ιστούς και όργανα, η λειτουργία των οποίων προοδευτικά διαταράσσεται, η δε αλληλοεπίδραση των δυσλειτουργούντων συστημάτων μεταξύ τους επηρεάζει την όλη οικονομία του οργανισμού και οδηγείκ στην εγκατάσταση του γήρατος.

Mε αυτή την θεώρηση, το γήρας είναι μια αναδυόμενη μεταβολή ολοκλήρου του συστήματος ενός οργανισμού, μια εκδήλωση δηλαδή του βαθμού χαοτικότητος του πολυκυττάριου βιολογικού συστήματος. H αναπόφευκτη εμφάνιση του, άλλοτε ενωρίτερα και άλλοτε αργότερα, με το πέρασμα του χρόνου και σύμφωνα με τις βιολογικές δυνατότητες του κάθε ατόμου το κατατάσσει στα φυσιολογικά φαινόμενα αφού άλλωστε προδιαγεγραμμένη κατάληξη όλων των εμβίων όντων είναι η παρακμή και ο θάνατος.

Oι απόψεις για την επίδραση του γήρατος στο επιτελείο του οργανισμού, το κεντρικό νευρικό σύστημα, έχουν μεταβληθεί ουσιαστικά κατά τα τελευταία χρόνια.

H θεωρία του Brody κατά την δεκαετία του 1950 που υποστήριζε μαζική απώλεια νευρικών κυττάρων, δηλαδή νευρώνων, δεν είναι πλέον παραδεκτή. H πλειονότητα των νευρώνων επιβιώνει καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου και μάλιστα σε ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου, όπως στην οδοντωτή έλικα του ιπποκάμπου και στους οσφρητικούς βολβούς, παρατηρείται και διαρκής αναγέννησή τους.

Oι δενδρίτες, δηλαδή οι νευρίτες, οι οποίοι προσάγουν την πληροφορία στο νευρικό κύτταρο μειώνονται σε αριθμό αλλά αυτό δεν επηρεάζει αρνητικά την απόδοση του εγκεφάλου. Aπεναντίας, παρατηρείται και γένεση νέων δενδριτών, η οποία παρέχει και την δυνατότητα δημιουργίας νέας μνήμης και μάθησης, όχι βέβαια στο βαθμό που συμβαίνει κατά την νεαρά ηλικία.

Oι νευράξονες, δηλαδή οι νευρίτες που απάγουν την πληροφορία προς την περιφέρεια, επιβιώνουν αλλά χάνουν μερικώς την ικανότητά τους να απαντούν σε νευροδιαβιβαστές και ορμόνες, λόγω απωλείας των σχετικών υποδοχέων τους.

Eπίσης παρατηρούνται και αλλοιώσεις στο περίβλημα τους δηλαδή την μυελίνη, αλλοιώσεις που διαταράσουν τον χρόνο μεταβιβάσεως του μηνύματος στα νευρωνικά κυκλώματα.

Oι διαταραχές αυτές δυσχεραίνουν τη δημιουργία νέας μνήμης και μαθήσεως κατά τη γεροντική ηλικία, ενώ αντιθέτως μπορεί να υπάρχει βελτίωση στην ανάκληση παλαιάς μνήμης.

O εγκέφαλος όμως δέχεται θετικές ή αρνητικές επιδράσεις από το περιβάλλον και από τον τρόπο γενικώτερα της ζωής μας.

Έχει αποδειχθεί σε κλινικές έρευνες και επιβεβαιωθεί πειραματικά ότι η πνευματική ενασχόληση, η σωματική άσκηση και η κατάλληλη διατροφή μπορούν να διατηρούν και να επαυξάνουν ακόμη τη λειτουργία των νερωνικών κυκλωμάτων και επομένως τη λειτουργία του εγκεφάλου και σε προχωρημένη ακόμη ηλικία.

Eίναι πλέον αποδεδειγμένο ότι οι ηλικιωμένοι που ζουν ευτυχείς σε οικογενειακό περιβάλλον και συνεχίζουν να αναπτύσσουν την δραστηριότητα που είχαν κατά τις δεκαετίες που πέρασαν, διατηρούν τις νοητικές τους ικανότητες, ενώ παράλληλα παρουσιάζουν, σε στατιστικές μελέτες, μειωμένη νοσηρότητα και θνητότητα. Aλλά και αντιστρόφως είναι γνωστό ότι η παρουσία γέροντος στην οικογένεια ο οποίος με πρόσφορο συναίσθημα μεταφέρει ζωντανή την ιστορία και τις παραδόσεις τους επιγόνους του, συμβάλλει στην νοητική και συναισθηματική ανάπτυξη τους. H συνύπαρξη επομένως γερόντων με νέους είναι και από τις δύο πλευρές επωφελής.

Tο αμυντικό σύστημα του οργανισμού έναντι ενδογενών και εξωγενών εισβολέων δηλαδή το ανοσοποιητικό ή ανοσοβιολογικό, δεν επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό, τουλάχιστον πρωτογενώς από το γήρας. Aπεναντίας, ορισμένοι από τους αμυντικούς μηχανισμούς του όπως η κυτταροτοξικότητα των T λεμφοκυττάρων που φονεύουν κύτταρα μολυσμένα από ιούς και παράσιτα ή μεταλλαγμένα κύτταρα είναι ενισχυμένη σε σύγκριση με την νεότητα. Eπί πλέον η ικανότητα μνήμης που διαθέτει το ανοσοποιητικό σύστημα, συμβάλλει στην καλύτερη αντιμετώπιση εισβολέων από τους οποίους έχει προσβληθεί στο παρελθόν.

Συνεπώς, η μειωμένη ικανότητα αντιμετωπίσεως των λοιμώξεων και η αύξηση της συχνότητος νεοπλασιών κατά τη γεροντική ηλικία οφείλεται προφανώς στη δράση άλλων παραγόντων, μεταξύ των οποίων πρωταρχικό ρόλο παίζουν οι πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις μεταξύ του νευροορμονικού και του ανοσοβιολογικού συστήματος.

Tο άγχος και η κατάθλιψη τα οποία συνοδεύουν συχνότατα το γήρας και τα οποία οφείλονται σε πολλαπλά κοινωνικά αίτια, όπως ο θάνατος αγαπημένων προσώπων, η έλλειψη συντρόφου και οικογένειας, η απομάκρυνση από την ενεργό υπηρεσία, η απομόνωση και η απαξίωση που ακολουθούν την συνταξιοδότηση λόγω ορίου ηλικίας, επηρεάζουν δυσμενώς την λειτουργικότητα του ανοσοποιητικού συστήματος και ευνοούν την ανάπτυξη των παθολογικών καταστάσεων τις οποίες αναφέραμε.

H επικοινωνία μεταξύ των δύο αυτών συστημάτων συντελείται με διάφορα μόρια, όπως είναι οι ορμόνες, οι νευροδιαβιβαστές, τα νευροπεπτίδια, οι αυξητικοί παράγοντες και οι κυτταροκίνες, τα οποία, μαζί με τους υποδοχείς τους, εκφράζονται και δρουν και στα νευρικά κύτταρα και στα λευκοκύτταρα.

Aπό πολλούς ερευνητές, μεταξύ των οποίων οι συνεργάτες μου και εγώ, έχει αποδειχθεί πειραματικά ότι η δημιουργία καταστάσεων άγχους στα πειραματόζωα οδηγεί στην ανάπτυξη αθηρωματικής νόσου, λόγω επιδράσεως του κεντρικού νευρικού στο ανοσοποιητικό σύστημα, όπως άλλωστε συμβαίνει και με όλες τις φλεγμονώδεις αντιδράσεις.

Eίναι επίσης πολλοί που πιστεύουν και προσπαθούν να αποδείξουν πειραματικά ότι βαριές ψυχολογικές ανωμαλίες αποτελούν παράγοντα, ο οποίος συμβάλλει στην ανάπτυξη κακοήθων νεοπλασιών. Aντιστρόφως, η επίδραση του ανοσολογικού συστήματος επί του κεντρικού νευρικού αποδεικνύεται από την εμφάνιση παθολογικών ευρημάτων σε έδαφος κλασσικών αυτοάνοσων νοσημάτων, όπως η σκλήρυνση κατά πλάκας, ο ερυθηματώδης λύκος και πιο πρόσφατα η συχνότερη εμφάνιση ανοϊκών καταστάσεων σε ασθενείς πάσχοντες από σύνδρομο επίκτητης ανοσοανεπάρκειας (AIDS).

Oι πρώτες προσπάθειες για την καταπολέμηση της γηράνσεως στηρίχθηκαν στην αντιμετώπιση των νόσων, στην εφαρμογή υγιεινών συνθηκών διαβιώσεως, στη βελτίωση της διατροφής και την εξουδετέρωση των βλαπτικών παραγόντων. H σημασία της υγιεινής διατροφής έχει επιβεβαιωθεί επιδημιολογικά και αποδειχθεί ερευνητικά. Eίναι πλέον γεγονός ότι κατάλληλη διατροφή μπορεί να προλάβει νόσους φθοράς και να παρατείνει τη ζωή.

Aπόδειξη αυτού αποτελεί η σημαντική μείωση της θνητότητας από καρδιαγγειακές παθήσεις στις Hνωμένες Πολιτείες της Aμερικής κατά τις τελευταίες δεκαετίες, όταν μετά από κατάλληλη ενημέρωση, ελαττώθηκε η κατανάλωση ζωικών λιπών και η χρήση του καπνίσματος, ενώ συγχρόνως καθιερώθηκε η σωματική άσκηση. Eάν ο τρόπος αυτός της διαβιώσεως εφαρμοζόταν από τα νεανικά μας χρόνια, το προσδόκιμο της επιβιώσεως θα πλησίαζε τα 100 έτη. Tούτο έχει επιβεβαιωθεί από πειράματα σε επίμυες που απέδειξαν ότι η εφαρμογή ελεγχόμενης διατροφής κατόρθωσε να επιμηκύνει τη διάρκεια της ζωής τους κατά 30%.

Kατά τον ερευνητή του San Antonio του Texas Massoro, αν αυτό εφαρμοζόταν στον άνθρωπο η ζωή μας θα μπορούσε να παραταθεί για 30 – 35 χρόνια. Eπαναστατική βελτίωση στην αντιμετώπιση του γήρατος αναμένεται να επιφέρει η πρόοδος της βιοτεχνολογίας.

Πιστεύεται ότι σύντομα θα εξουδετερώσει τα παραπροϊόντα του οξειδωτικού μεταβολισμού, δηλαδή τις ελεύθερες ρίζες, είτε με ενεργοποίηση των γονιδίων που κωδικοποιούν τα ανιοξειδωτικά ένζυμα, είτε με την εξωγενή χορήγησή τους, παρεμποδίζοντας την οδείξωση των λιπιδίων, των πρωτεϊνών και του DNA.

Aξιόλογη είναι επίσης η έρευνα η οποία επιτελείται σχετικώς με την κατανόηση των μηχανισμών διαφοροποιήσεως των αρχέγονων κυττάρων (stem cells), η οποία θα επιτρέψει την παραγωγή επιθυμητών ιστών οι οποίοι θα μπορούν να αντικαταστήσουν οιοδήποτε πάσχον όργανο  και να αντιμετωπίσουν χρόνιες εκφυλιστικές νόσους.

Ένα πρόσφατο και πολύ σημαντικό επίτευγμα της βιολογίας είναι η αναγνώριση των γονιδίων που είναι υπεύθυνα για την παραγωγή του ενζύμου τελομεράση.

Yποστηρίζεται από πολλούς ερευνητές ότι αν κατορθωθεί η διαρκής ανανέωση των τελομεριδίων των σωματικών κυττάρων με την χορήγηση τελεμεράσης, τα κύτταρά μας θα έχουν την ικανότητα συνεχούς πολλαπλασιασμού με συνέπεια την απόθηση του γήρατος και την παράταση της ζωής μας, με την προϋπόθεση ότι θα αποφευχθεί ο πιθανός κίνδυνος εμφανίσεως νεοπλασίας ως συνέπεια δημιουργίας σταδιακών μεταλλάξεων.

Kυρίες και Kύριοι,

Δε διστάζω να παραδεχθώ ότι η πρόοδος των θετικών επιστημών και της τεχνολογίας στον αιώνα μας που έχει υπερβεί και την φαντασία των πλέον ευφαντάστων, με τα θαυμαστά επιτεύγματα σε όλα τα πεδία είναι βέβαιον ότι θα αντιμετωπίση τα πολλαπλά αίτια που προκαλούν το γήρας, θα αυξήσει την διάρκεια της ζωής μας και θα παρατείνει την νεότητα.

Φαίνεται ότι βρισκόμαστε στο ξεκίνημα της 8ης ημέρας της Δημιουργίας, όπου το γένος των ανθρώπων με όπλο την Γενετική Mηχανική και τα ευρήματα της σύγχρονης Bιοχημείας, έχει επαναστατήσει εναντίον της μοίρας του, όπως την έχουν τάξει τα γονίδια που εκληρονόμησε και μάχεται να κατακτήσει την διατήρηση της νεότητας και την μακροζωΐα αιώνων.

Θα είναι όμως τούτο όφελος για τον άνθρωπο και την ανθρωπότητα ως σύνολο; O θαυμαστός κόσμος που θα προκύψει από την Bιοτεχνολογία, θα μπορούσε να εξελιχθεί σε κοινωνία δεινοσαύρων, οι οποίοι με συνεχείς γονιδιακές τροποποιήσεις θα διατηρούν μια ψεύτικη νεότητα.

Tότε θα χαθεί ασφαλώς η αίσθηση του χρόνου, οι γεννήσεις θα αποτελούν δυσάρεστα γεγονότα, ο υπερπληθυσμός θα κατακλύσει ασφυκτικά τον πλανήτη μας και θα επιβαρύνει καταστροφικά το περιβάλλον, ενώ οι αξίες του πολιτισμού μας θα ανατραπούν και οι κοινωνικές αναταραχές θα είναι αναπόφευκτες. Σε μια τέτοια κοινωνία, πολύ φοβούμαι ότι μόνη διέξοδος από την πλήξη και την κατάθλιψη θα είναι ο θάνατος ή η αυτοκτονία.

H παράταση του χρόνου της ζωής μας και ιδιαίτερα της νεότητας είναι πάντοτε επιθυμητή, η μακροζωΐα όμως αιώνων, ίσως δεν αποτελεί προσφορά προς το γένος των ανθρώπων. Πιστεύω ότι οι άνθρωποι κατά το παρελθόν, που είχαν βραχύ προσδόκιμο επιβιώσεως, δεν ήταν λιγότερο ευτυχείς από όσους υπερβαίνουν σήμερα τα 76 χρόνια γιατί, δεν ζούμε τις δεκαετίες ή τις εκατονταετίες, αλλά την τρέχουσα ώρα, την παρούσα στιγμή. H φύση με τη σοφία της, όπως την έχει τάξει ο Δημιουργός, θα βρει τον τρόπο να πατάξει τις υπέρμετρες φιλοδοξίες των επιστημόνων και να διατηρήσει το μέτρο.

Kαι ας μην λησμονούμε το λεχθέν από τον Πίνδαρο: «Tο γήρας είναι η παιδική ηλικία της αιωνιότητος».

*Εκφωνήθηκε  κατά την τελετή εγκατάστασής του ως προέδρου στην Aκαδημία Aθηνών το 2003

Α. Εισαγωγή.

Περί της οικογενείας του εθνικού ποιητού Διονυσίου Σολωμού και περί του ιδίου του ποιητού πολλά έχουν γραφή μέχρι σήμερον. Περί της μητρός όμως αυτού Αγγελικής Νίκλη ολιγόλογος είναι η αναφορά των μελετητών. Ουδεμία επίσης μνεία γίνεται περί της ομογένειας – της γενιάς – της Αγγελικής και των συνθηκών της παρουσίας της γενιάς εις την Ζάκυνθον.

Ο Ιάκωβος Πολυλάς έγραψε: «Διονύσιος Σολωμός, υιός του Κόμητος Νικολάου Σολωμού και της Κυρίας Αγγελικής Νίκλη, γεννηθείς εις τη Ζάκυνθο, την 8 Απριλίου 1798».

Ο Κ. Καιροφύλας επίσης αναφέρει: «Τις αρχές του 1798 γεννήθηκε στη Ζάκυνθο ο Διονύσιος Σολωμός από πατέρα γέρο αριστοκράτη και μάννα νεώτατη και όμορφη κόρη του λαού. Ο ευτυχισμένος αυτός συνδυασμός αίματος δύο κοινωνικών τάξεων τόσον αντίθετων δεν είναι άσχετος με τη ζωή και το έργο του εθνικού ποιητού. Και το ευεργετικό αποτέλεσμα του παρουσιάζεται ολοφάνερο στην περίπτωση αυτή… Και ενώ ζούσε ακόμη η νόμιμη γυναίκα του, ο Νικόλαος Σολωμός γνωρίστηκε με την Αγγελική Νίκλη μία πανώρια φτωχοπούλα, με την οποία απόχτησε δύο αγόρια, το Διονύσιο και το Δημήτρη».

Και ο Νικόλαος Τωμαδάκης αναφέρει: «Του Νικολάου Σολωμού εξώγαμον τέκνον εκ της Αγγελικής Νίκλη ήτο ο Διονύσιος γεννηθείς την άνοιξιν του 1798 εις την Ζάκυνθον. Από την Αγγελικήν εγέννησε και τον Δημήτριον. Την λαΐκήν αυτήν κόρην η οποία ωμίλει και ετραγουδούσε την κοινήν Ελληνικήν γλώσσαν και ήτο αναθρεμμένη ως κόρη του λαού, έλαβε σύζυγον ο Νικόλαος Σολωμός μίαν ημέραν προ του θανάτου του και ούτως ενομιμοποίησε (κατά τα ισχύοντα τότε εν Επτανήσω) τα δύο φυσικά του τέκνα, τον Διονύσιον και τον Δημήτριον».

Το 1948, έπ’ ευκαιρία των 150 χρόνων από της γεννήσεως του εθνικού ποιητού εδημοσίευσα μελέτην, εις την οποίαν, επί τη βάσει εγγράφων του Αρχείου Ζακύνθου, γίνεται φανερόν ότι η οικογένεια της Αγγελικής Νίκλη ευρίσκεται εγκατεστημένη ήδη το 1554, από την Μάνην, εις την Ζάκυνθον.

Επ’ ευκαιρία πάλιν του έτους Σολωμού — διακόσια χρόνια από της γεννήσεως του — μία νέα παρουσίασις του θέματος με ενδιαφέροντα νέα αρχειακά στοιχεία περί των Νίκλων της Μανής και της Ζακύνθου θα διαφώτιση ιστορικώς καλύτερον την καταγωγήν της Αγγελικής Νίκλη. 

Β.Οι Νίκλοι της Μάνης

Η παλαιοτέρα μαρτυρία μέχρι σήμερον, καθ’ όσον γνωρίζω, του επωνύμου Νίκλος εις την Μάνην εκ γραπτών εκ Μάνης πηγών, ανάγεται εις το έτος 1582. Τότε, εις επιστολήν των Μανιατών της 3 Αυγούστου 1582 προς τον πάπαν Γρηγόριον Γ’, δια της οποίας ζητούν την βοήθειάν του εις τον αγώνα των εναντίον των Τούρκων, έχομεν τας υπογραφάς των αρχηγών οικογενειών — γενιών — της Μάνης, μεταξύ δε των αρχηγών αυτών υπογράφει και ο «κωσταντης ο νηκλο».

Μετά ταύτα, εις υστερόγραφον με ημερομηνίαν 9 Οκτωβρίου 1612 ιδιοχείρου ιταλιστί γεγραμμένης επιστολής του επισκόπου Μαϊνης Νεοφύτου προς τον δούκα του Νεβέρ υπογράφουν, επίσης ιταλιστί ο αρχιεπίσκοπος Νεόφυτος μεθ΄ ενός ιερέως Ανδρέου Νίκλου (Andreia Niclo) και οι αρχηγοί Μανιατών Καλαπόθος, Κατελάνος και Πανταλέων Κοσμάς, Δημήτριος, Δαμιανός, Μιχαήλ, Νικήτας και Ιωάννης Κοντόσταβλοι και Γεώργιος, Νικόλαος και Ζιώγας (Giohas) Νίκλοι.

Βραδύτερον, εις άλλην επιστολήν των Μανιατών το 1619 πάλιν προς τον δούκα του Νεβέρ υπογράφουν δέκα εννέα προεστοί εξ όλης της Μάνης «από τον κάβο τις Μανις  εος την Καλαμάτα». Έκαστος τούτων υπογράφει «με τη γενεά του» ως αντιπρόσωπος «όλης της χώρας του — του χωρίου του — των χωρίων του — όλου του τόπου του». Μεταξύ των προεστών αυτών είναι και δυο Νίκλοι με το όνομα Δημήτριος: «Κ’ εγο Δημήτρης Νηκλος με τη γενεά μου προσκυνο την υψηλοτητα σου αφεντιά». «Και εγο Δυμυτρυς Νυκλος προσκυνό την υψηλοτη σου αφεντιά με τη γενεά μου ολυ και με τον τόπον».

Περί του επωνύμου Νίκλος πολλά εγράφησαν με επικρατήσασαν την άποψιν ότι τούτο είναι το εθνικόν της μεσαιωνικής πόλεως της Τεγέας «Νίκλι», από την οποίαν, μετά την καταστροφήν της το 1296, μέρος των κατοίκων της κατέφυγεν εις την Μάνην. Η πόλις αναφέρεται υπό του Χρονικού του Μορέως, οι δε κάτοικοι της καλούνται Νικλιώτες.

Τοπωνύμιον Νίκλι μαρτυρείται και εις την Μάνην εξ εγγράφου του Αρχειοφυλακείου Ζακύνθου του έτους 1591: «Γεώργος Νίκλος του ποτέ Νικολού από την Μάνην, κάτοικος εις τόπον λεγόμενον Νίκλι».

Το επώνυμον Νίκλος εξέλιπεν ενωρίς εις την Μάνην. Τούτο αντικατέστησαν τα επώνυμα των οικογενειών της πατριάς των Νίκλων, σχηματισθέντα είτε εκ παρωνυμίων είτε ως πατρωνυμικά. Ένα τοιούτον μαρτυρείται και από έγγραφον του Αρχειοφυλακείου Ζακύνθου του 1816: «Η παρούσα ευγ(ενής) κ(υρί)α Κατίνα Νίκλο π(ο)τ(έ) σινιόρ Ευσταθίου λεγόμενος Μπράτης». Το Μπράτης είναι επώνυμο οικογενείας της Κοίτας, λεγόμενον μέχρι των αρχών του αιώνος. Μαρτυρείται το 1727 ως κάτοικος της «πάνου χώρας της Κοίτας» εις το Ημερολόγιον του ιατρού Παπαδάκη ως τραυματίας εις εμφύλιον πόλεμον του χωρίου τούτου: (έγιανε) «ο μπράτης στι γκατήνα μπαλοτηά», «έγιανε η μπράτενα τουφεκηά στο νόμο». Η οικογένεια ανήκει εις την πατριάν των Καουριάνων, οι οποίοι είναι Νικλιάνοι και σήμερον το Μπράτης επεκράτησε του Νίκλος και λέγεται Μπρατάκος.

Εις την Μέσα Μάνην βάσις της κοινωνικής οργανώσεως ήτο η πατριά — η γενιά — με ιδικόν της αρχηγόν και πύργον ή πύργους. Χαρακτηριστική δε κατάληξις, δηλούσα τον ανήκοντα εις την γενιάν — το μέλος της γενιάς — είναι η κατάληξις -ιάνος (πληθ. -ιάνοι). Αυτή προστιθεμένη εις το όνομα του γενάρχου απέδιδε το όνομα της γενιάς. Ούτω, μέλος της οικογενείας των Νίκλων εκαλείτο Νικλιάνος, όλοι δε ομού Νικλιάνοι.

Τον τύπον κατά γενικήν πληθυντικού. των Νικλιάνων αναφέρει και ο Ζώης* γράφων: «Νίκλου οικογένεια απαντά εν Ζακύνθω το 1554… ή Νικλιάνων οικογένεια εκ της εν Πελοποννήσου κατά το Χρονικόν του Μορέως οχυράς μεσαιωνικής πολίχνης Νίκλι ή Νύκλι της Μάνης». Κατά το Χρονικόν (στ. 2046) το εθνικόν του Νίκλι είναι Νικλιώτης. Πρόκειται προφανώς η γενική Νικλιάνων, όπου η ονομαστική Νικλιάνος, το όνομα δηλ. του μέλους της γενιάς των Νικλιάνων σημειώνεται και ως επώνυμον. Ο πληθυντικός του Νίκλος εις την Ζάκυνθον απαντά και υπό τον τύπον οι Νικλαίοι. Αφού εις τα ανωτέρω έγγραφα υπογράφουν ως προεστοί —αρχηγοί γενιών — οκτώ Νίκλοι, είναι βέβαιον ότι ούτοι εν τω συνόλω αντιπροσωπεύουν μεγάλην  γενιάν, διαχωρισμένην εις επί μέρους αι οποίαι κατώκουν εις διαφόρους ανεξαρτήτους μεταξύ των περιοχάς εις την Μέσα Μάνην. Τούτο βεβαιώνεται από το περιεχόμενον του τετάρτου Υπομνήματος των Μανιατών το 1618 προς τον δούκα του Νεβέρ, το όποιον είναι στατιστική όλης της Μάνης με το όνομα 125 χωρίων αυτής και τον αριθμόν των οικογενειών εκάστου χωρίου. Εις αυτήν καταγράφονται ως χωρία κατοικούμενα υπό των Νίκλων μετά των οικογενειών των υπό τον τύπον Νικλιάνοι, τα: Bragia di Niclianoi 10 (= Βάρδια των Νικλιάνων  οικογένειες 10), Chita di Niclianoi 80 (= Κοίτα των Νικλιάνων  οικογένειες 80), Apano Mulareon Nicliani 40 (= Απάνω Μπουλαριοί των Νικλιάνων  οικογένειες 40), Chalionna de Nicliani 15 (= Καλονιοί των Νικλιάνων  οικογένειες 15), Νόμια di Nicliani 30 (= Νόμια των Νικλιάνων  οικογένειες 30). Εξ αυτών γίνεται φανερόν ότι η έδρα της γενιάς των Νικλιάνων είναι η Μέσα Μάνη με κέντρον την Κοίταν, πέριξ δε και πλησίον αυτής είναι τα αναφερόμενα χωρία Καλονιοί, Νόμια, Επάνω Μπουλαριοί. Το χωρίον Βάρδια δεν υπάρχει σήμερον, ερείπια όμως αυτού σώζονται βορείως της Κοίτας εις μικράν απόστασιν και παρά το ρεύμα μικρού χειμάρρου, πλησίον της εκκλησίας Άγιος Γεώργιος, όπου σήμερον το τοπωνύμιο Βάρδια.

Η ανωτέρω περιοχή των Νικλιάνων εις την Μάνην βεβαιώνεται και από έγγραφα του προσεισμικού Αρχείου Ζακύνθου, τα οποία εδημοσίευσα. Ούτω, εις έγγραφον του έτους 1663 αναγράφεται: «Την σήμερον ο παρών κυρ Λίας Νίκλος Μανιάτης από χωρίο Πουλαριούς» και εις άλλο του έτους 1670: «Παρών σωματικώς ο κυρ Μιχάλης Νίκλος του ποτέ Λιά από τη Μάνη χωρίο Γίτα».

Εις την περιοχήν όπου κατώκουν οι Νίκλοι και μόνον εις αυτήν και όχι εις την άλλην Μάνην τρεις ήσαν τρόπον τινά αι τάξεις των κατοίκων: Οι Νικλιάνοι δηλ. οι ισχυροί, οι διαθέτοντες πολλούς ενόπλους, οι αποτελούντες, ως θα ελέγομεν, την στρατιωτικήν αριστοκρατίαν της περιοχής, οι Αχαμνόμεροι δηλ. οι αδύνατοι από στρατιωτικής ισχύος, αντίθετοι των Νικλιάνων και ανεξάρτητοι και οι Φαμέγιοι αδύνατοι εις όπλα οικογένειαι, ανίσχυροι, προστατευόμενοι υπό των Νικλιάνων και αποτελούντες το υπηρετικόν αυτών προσωπικόν, δια τούτο ελέγοντο και Ακκουμπισμένοι (στηριζόμενοι εις τους Ισχυρούς Νικλιάνους). Το όνομα Νίκλος διετηρήθη εις την Μάνην ως τοπωνύμιον καθώς μαρτυρείται το 1554: «Νίκλου οικογένεια. εκ χωρίου Νίκλου της Μάνης 1554». Διετηρήθη και μετά ταύτα, διότι το 1743 μαρτυρείται επισκοπή Νίκλου  και μέχρι προ τίνος εις το Κέντρον της Κοίτας υπήρχε τοπωνύμιον «Του Νίκλου ή γιελιά» . Άπαντα όμως και εις τα μοιρολόγια, ως:

Κάθετου η Κοσονόνυφη

και την ετριγυρίζασι

το Σταυροπήγι κι ο Ζυγός

κι ο Νίκλος ο πολεμικός,

Λάγια και Κολοκυθιανοί,

Μαλεύρι με τον Τρυγονά.

(Είναι διάφοροι περιοχαί της Μάνης).

Η περιοχή εις την οποίαν διέμεναν οι Νικλιάνοι ελέγετο το Νικλιάνικο ή τα Νικλιάνικα. Ήτο δε κυρίως το χωρίον Κοίτα. Εκ μοιρολογιών οι στίχοι:

Στην Κοίτα, στο Νικλιάνικο.

– Στην Κοίτα την πρωτεύουσα,

στη βέργα του Νικλιάνικου

-Δεν πάου στη Κοίτας τα στενά,

δεν πάου στα Νικλιάνικα.

Εις έγγραφον του 1804 του επισκόπου Μαίνης προς τον Αντώμπεην Γρηγοράκην αναφέρεται «χωρίον Νικλιάνικα» από το όποιον κατήγετο ο κουρσάρος Μιχαήλ Γρηγορακόγγονας, κάτοικος του χωρίου Κοίτας. Αλλά και εις αναφοράν των Μανιατών προς τον Καποδίστριαν του 1831 σημειώνεται ως διοικητική περιοχή «Τμήμα Νικλιάνικο, κωμόπολις Κοίτας».

Ήσαν λοιπόν οι Νίκλοι μία των ισχυρών οικογενειών — γενιών — της Μάνης.

Γ. Οι Νίκλοι της Ζακύνθου

Μετά την πτώσιν της Κωνσταντινουπόλεως (1453) και του Μυστρά (1460) ή Μάνη παρέμεινε περιοχή ελευθέρα, όπου ήρχισεν η συγκρότησις στρατιωτικών σωμάτων από ησκημένους περί τα όπλα Μανιάτας, οι οποίοι είναι γνωστοί με το όνομα «Stratioti-Στρατιώται». Το κέντρον της οργανώσεως αυτής εκαλείτο «Luogotenenza di Strata di Maina -Στρατόπεδον των εν Μάνη Στρατιωτών». Τα σώματα αυτά είχον αρχηγούς των άνδρας προερχομένους εκ των ισχυρών οικογενειών της Μάνης και έκαμαν την πρώτην ένοπλον εναντίον των Τούρκων κίνησίν των το 1463 υπό τον Κροκόδειλον Κλαδάν  συγχρόνως με την έναρξιν του Βενετοτουρκικού πολέμου (1463-1479). Η Βενετία τότε εδέχετο τους Μανιάτας ως συμμάχους εις τους αγώνας της εναντίον των Τούρκων, διότι εγνώριζε την ανδρείαν των και την κατάρτισίν των εις την τέχνην του πολέμου.

Οτε δε το 1483 η Βενετία κατέλαβε την Ζάκυνθον από τους Τούρκους, επειδή αύτη είχε σχεδόν ερημωθή εκ των τουρκικών και πειρατικών επιδρομών και των συχνών επιδημιών, η Βενετική Γερουσία δι’ αποφάσεως της της 4ης Μαρτίου 1485 και άλλης της 10ης Σεπτεμβρίου 1492 προσεκάλει από τας κτήσεις της δια των διοικητών των φρουρίων Ναυπάκτου, Μεθώνης, Κορώνης και Ναυπλίου, κυρίως «Στρατιώτας», να εγκατασταθούν μετά των οικογενειών των εις την νήσον, θα εχορήγει δε εις αυτούς κτήματα και πάσαν συνδρομήν προς ευημερίαν. Ειδικώτερον εστράφη προς τους Μανιάτας Στρατιώτας, τους οποίους είχε γνωρίσει κατά τον πόλεμον αυτής εναντίον των Τούρκων. Τότε, πολλοί Μανιάται εξ αρχηγικών οικογενειών μετά στρατιωτικών σωμάτων εγκατεστάθησαν εις την Ζάκυνθον, κυρίως εις τον παράλιον χώρον, «εις τον Αιγιαλόν της πόλεως», όπως αναφέρεται εις τα έγγραφα, αλλά και εις τα πέριξ χωρία. Γνωστοί είναι οι ακούοντες εις τα ονόματα: Βούλτσος, Γερακάρης, Δοξαράς, Κοντόσταβλος, Κουρούμαλος, Κουτήφαρης, Μελισσηνός, Μεσσαλάς, Νοβάκος, Σαμαριάρης, Σκιαδόπουλος, Στεφανόπουλος, Σωμερίτης, Φουκάς κ.ά. Μεταξύ αυτών ήσαν και οι Νίκλοι. Πολλοί των Μανιατών αυτών διεκρίθησαν πολιτικώς και στρατιωτικώς, επλούτισαν ως έμποροι και ενεγράφησαν εις την Χρυσήν Βίβλον της νήσου.

Μετά ταύτα, καθ’ όλην την περίοδον της Τουρκοκρατίας πολλοί Μανιάται, κουρασμένοι από τας συγκρούσεις με τους Τούρκους, φεύγοντες τας θηριώδεις επιδρομάς των, κετέφευγον ομαδικώς εις την Ζάκυνθον πλησίον των εκεί εγκατεστημένων συμπατριωτών των. Συχνή όμως ήτο η εμπορική επικοινωνία Μάνης και Ζακύνθου. Οι Μανιάται ηγόραζον κρασί και πυρομαχικά και μετέφεραν προς πώλησιν ζώα, τρόφιμα και ορτύκια. Χαρακτηριστικός είναι ο διάλογος μεταξύ πωλητού ορτυκιών από την Μάνην και δύο αγοραστών, τον οποίον παρουσιάζει ο Ζακυνθινός λόγιος Δ. Γουζέλης εις το έργον του ο Χάσης:

Μαρής: Έχω εν’ ασκί για πούλημα με κάτι ορτύκια μέσα,

μα πράμα! όσοι τα είδανε, κατά πολλά τσ’ άρεσα.

Παπουτσής: Μανιάτικα είναι, αδελφέ;

Μαρής: Φαμόζα, ναι, άφ’ τη Μάνη.

Φημισμένα λοιπόν εις την ζακυνθινήν αγοράν ήσαν τα ορτύκια της Μάνης.

Οι Προβλεπταί συχνά αναφέρουν εις τον Δόγην την εγκατάστασιν Μανιατών εις την νήσον, εις μίαν δε έκθεσίν του της 30ης Αυγούστου 1670 ο Προβλεπτής Πιζάνι γράφει: «κατέφυγαν εις την Ζάκυνθον 1500 Μανιάται και θα ήρχοντο περισσότεροι, αλλά τώρα δεν ημπορούν να εύρουν μπεργαντίνια, διότι ο πασάς απηγόρευσε την προσέγγισιν νησιωτικών πλοιαρίων». Ήτο δε τόσον το πλήθος των Μανιατών εις την συνοικίαν της Αναλήψεως, ώστε η περιοχή ήτο γνωστή με το όνομα τα Μανιάτικα».

Κατόπιν τούτου, ήτο πολύ φυσικόν το πλήθος των Μανιατών να ασκή επίδρασιν εις τον δημόσιον βίον και τα έθιμα των Ζακυνθίων, αλλά και εις την διάλεκτον της περιοχής εις την οποίαν κατώκουν. Ούτω, ο Προβλεπτής Marco Basadonna Revorsi  εις έκθεσίν του της 6ης Μαρτίου 1546 προς τον Δόγην γράφει ότι «έχει πολύ αυξηθή ο αριθμός των ξένων εις την πόλιν και τα περίχωρα, ιδίως των Κορωναίων και των Μανιατών, ώστε συνενούμενοι κατά τας εκλογάς, εκλέγουν κατ’ έτος τους κατά την γνώμην των άξιους, πράγμα το όποιον επιφέρει την αποτυχίαν των εντοπίων και την δημιουργίαν παραπόνων». Ό Μύλλερ επίσης αναφέρει ότι «εις την ανάμειξιν του πληθυσμού απέδιδον οι Βενετοί διοικηταί και την δυσκολίαν της τηρήσεως της τάξεως εις την νήσον. Και μάλιστα οι φόνοι ήσαν συχνοί και οι εκ Μάνης μετανάσται ετήρουν και προς τους Ζακυνθίους την συνήθειαν της εκδικήσεως του αίματος».

Ενεργός ήτο η συμμετοχή των Μανιατών εις την οργάνωσιν του Ρεμπελιού Των Ποπολάρων 1628. Εκ των τεσσάρων πληρεξουσίων τους οποίους εξέλεξαν οι επαναστάται ο ένας ήτο Μανιάτης, ο Αναστάσιος Ρούσος, εκ δε των 28 καθοδηγητών δια την ένοπλον εξέγερσιν 5 ήσαν Μανιάται, οι Αναστάσιος Ρούσος, Θεόφιλος και Δημήτριος Κουκουλομμάτης, Θεόδωρος Μελισσηνός και Μάρκος Βαρσαμάς, Αλλά και βραδύτερον, το 1788 εις άλλην επαναστατικήν ενέργειαν την οποίαν ωργάνωσαν «τα δεύτερα σπίτια», δηλαδή οι μικροακτήμονες ευγενείς, οι υποδεέστεροι των εχόντων «τα πρώτα σπίτια» δηλαδή των μεγαλοκτημόνων, αρχηγός ήτο ο Μανιάτης Βαρβίας.

Ενδιαφέρον είναι να σημειωθή ότι οι Μανιάται μετέφεραν εις την Ζάκυνθον και το μοιρολόγι. Κατά την εποχήν του Ρεμπελιού έζη εις την Ζάκυνθον μία Μανιάτισσα περίφημος μοιρολογίστρα, η Αγγέλικα Νίκλη — συνώνυμος της μητρός του εθνικού ποιητού —, την οποίαν είχον κάμει αγαπητήν εις όλον το νησί τα μοιρολόγια της, ελέγετο δε περί αυτής: «Κουφάρι άκλαφτο από την κυρ’ Αγγέλικα του Νίκλη, ήτανε σα να το θάβανε αδιάβαστο από τον παπά, σκάρωνε και κάτι ρίμνες σατιρικές που αφήνανε άκουσμα».

Επίδρασιν ήσκησεν επίσης και η διάλεκτος των Μανιατών επί της διαλέκτου της περιοχής της νήσου, όπου ούτοι κατώκουν, καθώς έχω παρατηρήσει εις σχετικός μελετάς μου. Ήτο λοιπόν έντονος η παρουσία των Μανιατών εις την Ζάκυνθον. Μεταξύ δε του πληθυσμού αυτών ήσαν και πολλοί Νίκλοι, οιοποίοι θα έφθανον εις την Ζάκυνθον και μετά την πρώτην εγκατάστασιν των Νίκλων Στρατιωτών.

Η παλαιοτέρα μαρτυρία μέχρι σήμερον, καθ’ όσον γνωρίζω, του επωνύμου Νίκλος εις την Ζάκυνθον είναι του έτους 1554, η οποία προέρχεται εκ του κώδικος του εν Ζακύνθω ναού της Αγίας Παρασκευής των Αθίγγανων, η οποία εβομβαρδίσθη υπό των Ιταλών. Την μαρτυρίαν αυτήν αναφέρει ο Λ. Ζώης, γράφων: «Νίκλου οικογένεια εκ χωρίου Νίκλους της Μανής, 1554, παρωνύμιον ταύτης Φινωμένου». Ο ίδιος επαναλαμβάνει τα εξής: «Νίκλου οικογένεια απαντά εν Ζακύνθω το 1554 — Νικόλαος, φαρμακοποιός 1595… Η οικογένεια αφίκετο εν Ζακύνθω  μεσούντος του 16ου αιώνος». Έτερος Νίκλος Γεώργιος μαρτυρείται εξ εγγράφου του 1591 του προσεισμικού Αρχείου Ζακύνθου: «Γεώργιος Νίκλος του ποτέ Νικολού από τη Μάνη, κάτοικος εις τόπον λεγόμενον Νίκλι».

Μεγάλον αριθμόν Νίκλων της Ζακύνθου παρουσιάζουν τα 129 έγγραφα μεταξύ των ετών 1653-1824, τα όποια είναι αντίγραφα των εις το προσεισμικόν Αρχείον Ζακύνθου ευρισκομένων. Αυτά μου απέστειλεν ο αείμνηστος φίλος μου, διευθυντής του Αρχείου, Λεωνίδας Ζώης και τα οποία εδημοσίευσα μετά σχετικής εισαγωγής περί της γλώσσης αυτών και πλήθους ποικίλων σχολίων. Εκ τούτων και άλλα ονόματα Νίκλων είναι γνωστά εκ των ληξιαρχικών βιβλίων των ναών της Ζακύνθου, (Μητροπόλεως, Άγιων Αποστόλων, Αναλήψεως, Αγίου Ιωάννου των Λογοθετών, της Οδηγητρίας και του Άγιου Παντελεήμονος). Εις τα ανωτέρω έγγραφα τα ονόματα των Νίκλων υπερβαίνουν τα 180, εκτός δε των πολλών κοινών βαπτιστικών ονομάτων ανδρών και γυναικών, χριστιανικής αρχής των περισσοτέρων, μαρτυρούνται δια των εγγράφων και ονόματα ιδιάζοντα κοινά εις τους Νίκλους της Ζακύνθου και της Μάνης, ως τα ανδρών: Αγγελής, Βρετός, Δήμος, Δικαίος, Λεούτσης, Παναγιώτης, Πιέρος, Σκάλκος, Τζαννέτος, γυναικών δε τα: Αγγέλω, Αντριάνα, Καλίτσα, Κυριακή, Λαμπρινή, Μαρούλλα, Σταμάτα, Σταματούλλα. Κοινόν όνομα με επίδοσιν εις την γενιάν των Νίκλων είναι το Δημήτριος.

Ο διπλούς τύπος Νίκλος-Νίκλης δεν μαρτυρείται από την Μάνην, όπου επικρατεί ο τύπος Νίκλος. Εις την Ζάκυνθον επικρατεί επίσης ο τύπος Νίκλος, μαρτυρείται όμως και ο τύπος Νίκλης δύο φοράς. Πρώτον ως επώνυμον μιας περίφημου Μανιάτισσας μοιρολογίστρας η οποία κατώκει εις την Ζάκυνθον περί το 1628 η κυρ’ Αγγελικά Νίκλη και δεύτερον ως επώνυμον της μητρός του εθνικού ποιητού Αγγελικής Νίκλη του Δημητρίου, η οποία απέθανε το 1859. Εις την Ζάκυνθον όμως έχομεν εξ εγγράφου του 1710 και εκ μαρτυρίας έπ’ αυτού του 1712 δια το αυτό πρόσωπον και τους δύο τύπους Νίκλος και Νίκλης: «1712 Φεβρ(ουαρίου) 25. Την σήμερον ο σ(ινιό)ρ Θοδωρής Νίκλος δίδει του παρόντος μ(ισσε)ρ Δημήτρη Πάτρα του π(ο)τ(έ) Αθανάση κάτοικος εις τον Άγιον Νικόλαον του Τσιλιβή εις τόσα μετρητά ριάλια εξ (Νο 6), τα οποία υπόσχεται να τα επιστρέψη του άνωθεν Νίκλου εις κάθε του καλήν αναζήτησιν κατά την τερμινατζιόν Κόρναρα υπόσχοντας τα καλά του και σωματικώς εις μαρτυρίας Νικολέττος Κούμανης μαρτυρώ. [Επί του περιθωρίου]

1712 Σεπτ(εμβρίου) 28. Κυράτζα Καλομοίρα χήρα γυνή του άντικρυς σ(ινιό)ρ Θοδωρή Νίκλη, κάνοντας ως μάννα γοβενατρίτζε των παιδιών της, έλαβε τα ριάλια εξ γνωρίζοντας πληρωμένη ως άντικρυς εις μαρτυρίας Κωνσταντής Κοντόσταβλος μαρτυρώ».

Το ότι θα ελέγοντο και οι δύο τύποι Νίκλος και Νίκλης και εις την Μάνην με επικρατέστερον το πρώτον, νομίζω ότι πιστούται και εκ του ότι δια το αυτό μανιάτικον πρόσωπον έχομεν εις έγγραφον του 1653 δύο τύπους του ονόματος, εις -ος και εις -ης, ως: «1653 Μαγίου 29. Την σήμερον ενεφανίστησαν κατέμπροστε εμού νοταρίου και μαρτύρων υπογεγραμμένων παρόντες και σωματικοί από το ένα μέρος ο κυρ Μιχάλης Νίκλος του ποτέ Στρατή, εκ δε του ετέρου ο μ(ισσέ)ρ Πέτρος Κοντοστάβλης τα όποια μέρη εσυμφώνησαν ως κάτωθεν ήγουν ο άνωθες Νίκλος κράζεται πλερωμένος και ευχαριστημένος από τον αυτόν Κοντόσταβλο σ’ ό,τι επρεζεντάριζε…». Έχομεν επίσης δύο τύπους και εις άλλο εκ Μάνης επώνυμον, ως Κουρούμαλος και Κουρούμαλης. Η διπλοτυπία αυτή εις τα επώνυμα είναι εν χρήσει και εις την Ζάκυνθον, όπου έχομεν τα: Ανδρίκος-Ανδρικής, Βίτσος-Βίτσης, Γιακουμέλος-Γιακουμέλης  (εξ εγγράφου 1717), Κάλβος-Κάλβης, Κλάδος-Κλάδης, Λάζαρος-Λάζαρης, Μαρίνος-Μαρίνης, Πάγκαλος-Πάγκαλης, Σκούφος-Σκούφης κ.ά. Είναι συνήθης και εις τον άλλον ελληνικόν χώρον.

Εις τα έγγραφα, τα οποία εδημοσίευσα, φαίνεται ο τρόπος της διαβιώσεως των εγκατασταθέντων εις την Ζάκυνθον Νίκλων, αλλά και άλλων Μανιατών. Οι το πρώτον ως πρόσφυγες ερχόμενοι, άνδρες και γυναίκες, εκινούντο προς εύρεσιν εργασίας η προς εκμάθησιν τέχνης. «Οι ευρισκόμενοι από χρόνους εις την Ζάκυνθον», οι αρχικώς δηλαδή εγκατασταθέντες, με την πάροδον του χρόνου, παρουσιάζονται ως μικροαστοί με κτηματικήν περιουσίαν, της οποίας την καλλιέργειαν αναθέτουν εις σέμπρους. Έχουν οικονομικήν ευχέρειαν να δανείζουν χωρίς τόκον, ενοικιάζουν εις άλλους οικίας ή πωλούν, είναι ιδιοκτήται πλοιαρίων κ.ά. Εκ των εγγράφων αναφέρομεν μερικάς σχετικάς ενδείξεις:

1663. Ο Ηλίας Νίκλος Μανιάτης από το χωρίο Πουλαριούς συμφωνεί με τον Τζιόρτζιο Μακρυνικόλα να του δουλεύη δια κοπέλλι της ρόγας (έμμισθος εργάτης) χρόνον ένα.
1664. Ο Γιωργανάς Παπατωμάς «παίρνει δια την ψυχή του την κυρά Μαρούλα, θυγατέρα του Γληγόρη Νίκλου από τη Μάνη, να την έχη, θρέφη, δένη ποδένη κατά την τάξιν των κοπελλώνε και να τήνε παντρέψη ότες θέληση ο αυτός Παπατωμάς να της δίδη άντρα της κατά την αντετζιό της».
1665. Η Σταμάτα Νίκλου μπαίνει δια δουλεύτρα εις τον ευγενή Αναστάσιον Λογοθέτην.
1666. Ο Αντώνης Νίκλος συμφωνεί με τον Αντώνην Πεταλάν να τον δούλεψη δια κοπέλλι της ρόγας χρόνους δύο.
1667. Ο Μάρκος Νίκλος γίνεται δουλευτής του Ευγενίου Αβούρη.
1668. Ο Νικολός Νίκλος συμφωνεί με τον Νικολόν Μαυρίκη να τον δουλεύη δύο χρόνους καλά και εμπιστεμένα και να του δίνη κάθε χρόνον ριάλια δύο.
1669. Ο Προκόπης Νίκλος πηγαίνει εις το μαγαζί του Ραψομανίκη να τον δουλεύη εις την τέχνην του ράφτη.
1670. Ο Δήμος Νίκλος δίδει το παιδί του εις τον Δημήτριον Σαμόλην δια οκτώ χρόνους δια να μάθη την τέχνην της μαραγκοσύνης.
1671. Ο Μιχάλης Νίκλος πηγαίνει εις τον Μαρήν Κόνιαρην δια χρόνους πέντε δια να μάθη την τέχνην της κτιστοσύνης.
1672. Ο Νικόλαος Νίκλος δίδει το παιδί του εις τον Αντώνιον Μασάρην δια χρόνους οκτώ δια να μάθη την τέχνην της τσαγκαροσύνης.
1673. Ο Νικόλαος Νίκλος έδωσε του Τζαννέτου Κακολύρη ριάλια δεκαπέντε δανεικά χάριν φιλίας δίχως κανένα σημάδι.
1674. Τα αδέλφια Νικλαίοι δίδουν εις σεμπρίαν ένα κομμάτι χωράφι εις τον Γιώργο Φαρισαίο.
1675. Ο Προκόπης Νίκλος δίδει εις σεμπρίαν προς τους Γεωργάκη Μαθόπουλλον και Στάθην Σπετζέρην τα αμπέλια όλα με τα σπίτια και αγκιναρότοπον.
1676. Ο Προκόπης Νίκλος ενοικιάζει εις τον Ματιόν Μαρόπουλον ένα σπίτι χαμώγειον εις την κοντράδα της Αναλήψεως.

Εις αυτό το περιβάλλον έζησε και η ωραιότατη — η πανώρια —, ως παραδίδεται, Αγγελική Νίκλη και το 1796 ανέλαβεν οικειακήν εργασίαν εις τον πλούσιον ευγενή Νικόλαον Σολωμόν. Κατέληξεν όμως να συζήση μετ’ αυτού ένδεκα σχεδόν χρόνους και απέκτησε δύο τέκνα τον Διονύσιον, γεννηθέντα την 8ην Απριλίου 1798 και τον Δημήτριον το 1801.

Την 18 Σβρίου 1802 απέθανεν η σύζυγος του Σολωμού Μαρνέτα και την 27 Φεβρουαρίου ενυμφεύθη ούτος την Αγγελικήν Νίκλη και την επομένην απέθανεν. Όπως όμως αναγράφεται εις την κατά την 27 Φεβρουαρίου 1807 πράξιν στεφανώματος, ο Σολωμός «έκρινε δια έργον σωτηρίας της ψυχής του να στεφθή και να λαβή δια γυναίκα του νόμιμον και ευλογητικήν την Κυρίαν Αγγελικήν θυγάτηρ του Δημητρίου Νίκλη με την οποίαν συνέζησεν σχεδόν χρόνους ένδεκα και με αυτήν εγέννησε δύο υιούς». Ο πρώτος εβαπτίσθη την 8ην Ιουνίου 1798 από τον ανάδοχόν του Αντώνιον Καπνίσην και ωνομάσθη Διονύσιος. Η πράξις βαπτίσεως: «1798. Ιουνίου 8. Εβαπτίσθη παιδίον αρσενικόν φυσικόν του κυρίου Κόντε Νικολάου Σολωμού και ωνομάσθη παρά του αναδόχου αυτού Α. Καπνίση Διονύσιος. Ήτο και μηνών δύο».

Η Αγγελική Νίκλη απέθανε την 20ήν Ιουνίου 1859 ογδοηκοντούτις, ως σύζυγος του Εμμανουήλ Λεονταράκη, τον οποίον συνεζεύχθη μετά τον θάνατον του πρώην συζύγου της Νικολάου Σολωμού. Ο Λεονταράκης είχεν υπογράψει ως μάρτυς την πράξιν του γάμου της.

Ο Σολωμός εγεννήθη και εμεγάλωνεν εις μανιάτικον οικογενειακόν περιβάλλον. Από την μάνναν του ήκουε τα νανουρίσματα εις την μανιάτικην διάλεκτον, από αυτήν και από τον πάππον του Δημήτριον Νίκλην έμαθε το πρώτον λεξιλόγιον, το όποιον δεν θα ήτο ξένον της διαλέκτου της Μάνης. Και αυτός ο κηδεμών του Ν. Μεσσαλάς ήτο Μανιάτης από το Κουτήφαρι της Μάνης. Ο ίδιος ο Σολωμός αργότερα εις την «Πρωτοχρονιάν» αναφέρει: «το παιδί του Μεσσαλά» δια το όποιον ο Δε Βιάζης εις την έκδοσιν των ποιημάτων του Σολωμού προσθέτει τους στίχους: «πού ‘ναι κόντες απ` τή Μάνη // κ’ έχει χέρια για να κάνη». Μανιάτης ήτο και ο αναφερόμενος εις το αυτό ποίημα υποδικηγόρος και στιχοπλόκος Παναγιώτης Ταβουλάρης. Ακόμη νομίζω ότι δεν είναι άσχετα προς την γλώσσαν του ποιητού, όσα ο ίδιος λέγει εις τον Σοφολογιώτατον: «εγώ έλαβα δούλους ξένους, έναν από τη Μάνη και τον εκαταλάβαινα εξαίρετα». Είναι όμως πολύ φυσικόν, αφού ενωρίς εις ηλικίαν εννέα ετών εστάλη δια σπουδάς εις την Ιταλίαν, να λησμονήση τα ολίγα ελληνικά της παιδικής του ηλικίας.

Ο Κ. Καιροφύλας, εξετάζων τον χαρακτήρα του ποιητού, γράφει ότι το αγνόν λαϊκόν αίμα της μητρός του, κόρης του λαού διακρίναμεν εις διαφόρους εκδηλώσεις του βίου του Σολωμού καθώς επίσης διακρίνομεν και την αριστοκρατικήν κληρονομικότητα, η οποία μετεδόθη εκ του πατρός του. Η αγάπη προς την ελευθερίαν, η απότομος ειλικρίνεια του, η γενναιοδωρία του δείχνουν την μητρικήν επίδρασιν, ενώ ο ατίθασος χαρακτήρ του, το πείσμα του, η καυστική ειρωνεία του, η εκλογή των φίλων, η λατρεία της φύσεως, η άψογος περιβολή του δείχνουν την αρχοντικήν επίδρασιν του γηραιού πατρός του. Μόνον τοιουτοτρόπως δύναται να κατανοηθή καλύτερον η ψυχολογία του Σολωμού, μίγματος δύο κοινωνικών τάξεων τόσον διαφορετικών και τόσον αρμονικώς εντούτοις αλληλοσυμπληρουμένων.

Εις αυτά είχα προσθέσει ότι ο ατίθασος ακόμη χαρακτήρ του ποιητού οφείλεται εις την μητέρα του. Αυτή δε η ποιητική δύναμις και η καυστική ειρωνεία του ποιητού είναι, κατά την γνώμην μου, μάλλον κληρονομιά μητρική. Είναι γνωστή η ικανότης των γυναικών — και των ανδρών ακόμη — της Μάνης εις την αυτοσχέδιον ποίησιν σατίρων και μοιρολογιών, τα οποία, πλην των άλλων, είναι αξιοθαύμαστα δια την δύναμιν της εκφράσεως και την καυστικότητα της ειρωνείας.