MΙΛΑΕΙ Ο ΕΓΓΟΝΟΣ ΤΟΥ Πριν από ενάμιση περίπου χρόνο ο Σωκράτης Βενετσάνου Κουγέας, ο ταυτώνυμος εγγονός του, μιλώντας για τον επιφανή παππού του στο συνέδριο Μάνη και Καλαμάτα: δεσμοί αγάπης και αμοιβαιότητας, ανέφερε: «Στη μεγάλη πνευματική του διαδρομή ο Σωκράτης Κουγέας σημειολόγησε τη σχέση του με τη Μάνη. Άρχισε την πνευματική του άνοδο ερευνώντας τα σχετικά με τα μανιάτικα μοιρολόγια θέματα και την έκλεισε με την ανάδειξη και προβολή των χαρακτηριστικών της Μάνης και των Μανιατών, μέσω της ενασχόλησής του με το έργο του μεγάλου Μανιάτη λόγιου, του Νικήτα Νηφάκη. Αυτό, το τελευταίο του έργο, τούδωσε τη δυνατότητα φεύγοντας απ` αυτό το μάταιο κόσμο να ρίξει στην πατρίδα του το ύστατό του βλέμμα». Η επιλογή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευτεί και ως η ύστατη προσπάθεια για εξισορρόπηση του αστικού τρόπου ζωής που ζούσε, λόγω των εκπαιδευτικών του υποχρεώσεων Ίσως ήθελε να παροτρύνει τους συμπατριώτες μας στο δρόμο του πνεύματος και του πολιτισμού με τα ίδια τα λόγια που χρησιμοποιεί ο Νηφάκης στον «αποχαιρετιστήριο θρήνο» του. Λόγια που διατυπώθηκαν σε ανύποπτη εποχή, αλλά εντόπιζαν με ακρίβεια τα ελαττώματά της μανιάτικης φυλής:
Πλην ταύτα όλα γίνονται από τη απειθείαν
Αυτή πάλιν προέρχεται από την αμαθείαν
Από αυτήν προέρχεται και η ασυμφωνία,
Και η επικατάρατος η δεισιδαιμονία.
Ίσως είχε συνειδητοποιήσει τα διαχρονικά νοήματα που περιέχουν και ήθελε να κάνει έκκληση για την καταπολέμηση των ελαττωμάτων που εντοπίζουν.
Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΣΤΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΧΩΡΟ, ΣΕ ΣΥΝΤΟΜΙΑ Ο Σωκράτης Κουγέας έφυγε από τους Δολούς, άφησε πίσω του την Καλαμάτα και στα 90 χρόνια της ζωής του ευτύχησε να ταξιδέψει, να σπουδάσει, να αναγνωρισθεί διεθνώς, να κατακτήσει τα υψηλά αξιώματα του πνευματικού κόσμου. Ευτύχησε να δει να μεγαλώνουν γύρω του παιδιά και εγγόνια.
Σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας με δάσκαλό του το Νικόλαο Πολίτη από τον οποίο πήρε , όπως ο ίδιος έλεγε το «επιστημονικώς σκέπτεσθαι και μετά προσοχής και μεθόδου εξετάζειν τα πράγματα». Από το 1900 ως το 1904 υπηρέτησε στη Μέση Εκπαίδευση ως ελληνοδάσκαλος και σχολάρχης. Στη συνέχεια μετέβη στη Γερμανία για μεταπτυχιακές σπουδές δίπλα στους μεγάλους φιλόλογους της εποχής. Το 1918 εξελέγη καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Και το 1929 μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Οι τίτλοι του δεν τελειώνουν εδώ. Υπηρέτησε τα ελληνικά γράμματα από πολλές θέσεις και πρόσφερε στο ελληνικό κράτος, που στην εποχή του μετρούσε ζωή λιγότερη από έναν αιώνα, τεκμήρια που δικαίωναν την ύπαρξή του.
H ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΗ ΤΟΥ ΜΕ ΜΑΝΙΑΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Για το Σωκράτη Κουγέα δεν ήταν αρκετό να μελετά, να δημοσιεύει, να διακρίνεται στο διεθνή επιστημονικό στίβο. Δεν έχανε την ευκαιρία να συνεργάζεται με τοπικές εφημερίδες και περιοδικά. Συνεργασίες που, αν και δεν πρόσθεταν κάτι στο διεθνούς φήμης επιστημονικό του ανάστημα, ήταν το ίδιο φροντισμένες, αγαπημένες θα έλεγα, με εκείνες στα ελληνικά και ξένα επιστημονικά περιοδικά. Αποστολή τους ήταν να φωτίσουν πλευρές της ιστορίας του τόπου μας, της Μάνης, αναδεικνύοντας το μεγαλείο του απλού και του καθημερινού. Την αγάπη του γι` αυτό τον τόπο ενίσχυσε ιδιαίτερα ο πνευματικός του πατέρας και πατέρας της Ελληνικής λαογραφίας, ο μεγάλος Νικόλαος Πολίτης, που τον προέτρεπε από τα πρώτα του βήματα να στρέψει το βλέμμα του προς την ιδιαίτερή του πατρίδα. Την προτροπή του δασκάλου του δεν τη λησμόνησε σε όλη τη διάρκεια της μακρόχρονης επιστημονικής του δράσης ο Σωκράτης Κουγέας. Αν και οι σπουδές του τον έστρεψαν σε άλλες κατευθύνσεις, αν και οι πολυσχιδείς του δραστηριότητες και τα υψηλά αξιώματα που κατέκτησε του άνοιγαν ορίζοντες που λίγοι κατόρθωναν να αντικρίσουν, εν τούτοις δεν ξεχνούσε να στρέφει το βλέμμα του στη γενέτειρά του τους Δολούς, τη Μάνη, την Καλαμάτα: Ο Φαβιέρος εις την Μεσσηνία (1926, εφημερίδα Θάρρος), Ποίον πρέπει να είναι το όνομα των Καλαμών (1940, εφημερίδα Σημαία), Η Μεσσηνιακή επέτειος του αγώνος (1947, εφημερίδα Ηχώ της Μεσσηνίας), Η επαναστατική προκήρυξις της Καλαμάτας (1949, περιοδικό Νέα Εστία), Κτητορική επιγραφή εκ Δολών (1934, περιοδικό Ελληνικά), Ιστορικαί πηγαί δια τας μάχας Βέργας και Διρού (1946, εφημερίδα Ελληνικός Αστήρ), Ο στρατιωτικός κανονισμός του στρατού της Μάνης κατά τον αγώνα (1948, εφημερίδα Εμπρός), Περί των Μηλιγγών του Ταϋγέτου, εξ’ αφορμής ανέκδοτης Βυζαντινής επιγραφής εν Λακωνική (1950, Ακαδημία Αθηνών), η ανθρωποκτονία, ως διεγγύημα τρίτου εν Μάνη (1953, αφιέρωμα στον Στίλπωνα Κυριακίδη). Αυτοί είναι μερικοί τίτλοι από την πλούσια επιστημονική αρθρογραφία του Σωκράτη Κουγέα, που προσδιορίζουν την κοινωνική και ιστορική ταυτότητα των Δολών, και της Μάνης.
ΤΟ ΥΣΤΑΤΟ ΒΛΕΜΜΑ Κι` εκεί στην πλήρη ωριμότητά του, συνεχίζει ο εγγονός του, το βλέμμα του στρέφεται κατ` αποκλειστικότητα στους δύο πόλους που σφράγισαν την προσωπικότητά του. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του ασχολείται με το να συλλέγει και να δημοσιεύει έγγραφα και μαρτυρίες που αφορούν πρόσωπα και πράγματα της Καλαμάτας και της Μάνης, με αποκορύφωμα την έκδοση του 1964. Δύο χρόνια πριν το θάνατό του βλέπει το φως το έργο του ΜΑΝΙΑΤΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΙΚΗΤΑ ΝΗΦΑΚΗ, από υλικό που συνέλεξε στα πρώτα του επιστημονικά βήματα, την αρχή του 20ου αιώνα.
Το ύστατο βλέμμα του υπέργηρου και σοφού Σωκράτη Κουγέα, στράφηκε εκεί απ` όπου ξεκίνησε, στον κόσμο αυτόν που τον πότισε με το φως και τις αξίες του, σα να ήθελε να εκπληρώσει το χρέος στα σχολεία που φοίτησε, των Δολών, του Κάμπου, της Καλαμάτας, αλλά και στους συμπατριώτες του Μανιάτες. Και ακόμα μετά το θάνατό του, λες και το βλέμμα του παρέμεινε στραμμένο προς τα εκεί καρφωμένο, κι άφησε σε μας την φροντίδα και το χρέος να συνεχίσομε την πορεία που ο ίδιος χάραξε. Στα χειρόγραφα κατάλοιπά του ξεχωρίζει το πρώτο μέρος της μελέτης που δεν πρόφτασε να τελειώσει με τίτλο: Κιτριές, ένας μικρός «λιμιώνας» που έχει μεγάλη ιστορία. Ειδήσεις από τα ανέκδοτα αρχεία της Βενετίας, που με φροντίδα και αγάπη ο αγαπημένος του Ζήσιμος Λορεντζάτος περιέσωσε στη μονογραφία του «O Σωκράτης Κουγέας και η Μέσα Ελλάδα». Και παραπέρα τα χειρόγραφα, που με προτροπή του οι συντοπίτες του κατέγραψαν, η συλλογή των «Τραγουδιών του Κάτω Κόσμου», για τα οποία δεν είχαμε την τύχη να απολαύσομε τα δικά του σχόλια και τις δικές του ερμηνείες. Είναι ένα νεύμα να προχωρήσομε, ο καθένας με τις δικές του δυνάμεις και απ` τη δική του θέση, και να μην αποστρέψομε το βλέμμα μας από τούτη τη γωνιά της γης, που τόσο λάτρεψε και φρόντισε.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΤΣΟΥΝΤΑ ΚΑΙ ΖΑΚΥΝΘΗΝΟΥ Ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για ένα παιδί από τη Μάνη, όπως ο Σωκράτης Κουγέας να ξεπεράσει τα εμπόδια και να βρει τις διαδρομές που τον οδήγησαν στο Πανεπιστήμιο και την Ακαδημία Αθηνών. Δυστυχώς μετά το 1821 η περιοχή μας βρισκόταν γεωγραφικά μακριά από τα κέντρα εξουσίας και τις πνευματικές εστίες. Βοήθησαν για το ευτυχές αποτέλεσμα ο πατέρας του με την προτροπή για γνώση που δημιουργεί ο εμπνευσμένος δάσκαλος, αλλά και οι κατευθύνσεις, παροτρύνσεις και υποθήκες που είχε αφήσει στην οικογένεια ο ιερέας πάππος του. Βοήθησαν επίσης το σχολείο του στον Κάμπο που αποτελούσε πνευματικό φάρο με την υποβοήθηση των Αλεξανδράκιων κληροδοτημάτων, αλλά και ο μεγάλος κοντοπατριώτης από τη Γιάννιτσα, ο καθηγητής της Ιστορίας και Λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης. Όλη αυτή η διαδρομή προώθησης και προσαρμογής στον αστικό χώρο περιγράφεται αχνά, αλλά διακρίσιμα στο πλούσιο έργο του. Ο ίδιος γράφει σχετικώς το 1941 στο επιτύμβιο Χρήστου Τσούντα: ο καλός μου πατέρας που μία Ιουλιανήν ημέραν του 1891 με ωδηγούσεν εις την ανασκαφήν του τάφου του Μαχάωνος, ως έλεγαν και λέγουν οι εντόπιοι τον θολωτόν τάφον του Κάμπου της Αβίας τον οποίον ανέσκαψεν ο Τσούντας, που να εφαντάζετο ότι το παιδί που άκουε τότε με προσοχήν την πρόχειρον εξήγησιν του αρχαιολόγου θα είχεν αργότερα την τιμήν και την ευτυχίαν να γίνει πολύ κοντά θαυμαστής, ομιλητής, συνάδελφος και φίλος του μεγάλου αυτού επιστήμονος και μεγάλου ανθρώπου.
Στις 6 Μαΐου 1973, με την ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων της προτομής του, τελέστηκε στην Καλαμάτα επιστημονικό μνημόσυνο για το Σωκράτη Κουγέα, από τον εκεί δραστηριοποιούμενο «Σύλλογο προς Διάδοσιν των Γραμμάτων». Ο τότε καθηγητής της Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Ακαδημαϊκός Διονύσιος Ζακυνθηνός έκλεισε την ομιλία του με τα πιο κάτω: Ιδιοσυγκρασία βιολογικώς ρωμαλέα, πνευματικώς ισχυρά, οξεία και δημιουργική, ψυχικώς αδάμαστος και ορμητική, ο Σωκράτης Κουγέας κατηύθυνε την ιστορικήν επιστήμην εν Ελλάδι προς νέας οδούς. Το πάθος της ερεύνης εδέσποσε ολοκλήρου της ζωής του, υπήρξε δε ευτυχής, διότι μέχρι τέλους διετήρησεν αμείωτον την πνευματικήν του διαύγειαν, την έφεσιν προς εργασίαν, την ασφάλειαν της μνήμης και την χάριν του λόγου. Η όλη πνευματική του ιδιοσυγκρασία έφερεν αυτόν προς τα καίρια. Η θήρα του κοινού, η σύλληψις του ουσιώδους, η απέριττος πυκνότης του λόγου, η αγαστή λιτότης της διαπραγματεύσεως ήσαν εκ των κυριοτέρων χαρακτηριστικών της προσωπικότητός του. Παντού όπου ετάχθη, ο αείμνηστος διδάσκαλος εδημιούργησεν, επεκράτησε και εκαινοτόμησεν. Άφηνε πάντα ανοικτάς τας διόδους προς τα φιλελεύθερα και τα νεώτερα. Αλλά ο νεωτερισμός και φιλελευθερισμός του δεν εχώρουν πέραν της Ελληνικής παραδόσεως, της συνόλου Ελληνικής παραδόσεως, αρχαίας, μεσαιωνικής και νεωτέρας, την οποίαν υπελάμβανεν ενιαίαν, συνεχή και αδιάσπαστον.
ΤΑ ΜΑΝΙΑΤΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΗΦΑΚΗ Θεωρώ ότι η τελευταία πνευματική προσφορά του Σωκράτη Κουγέα, τα ΜΑΝΙΑΤΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ του ΝΙΚΗΤΑ ΝΗΦΑΚΗ εμπλουτισμένα με δικά του προλεγόμενα και σημειώσεις αποτελούν ένα είδος μανιάτικου έπους. Αποτελούν θα έλεγα μια διαρκή δεξαμενή αναγνώρισης των ιδιοχαρακτηριστικών που παράγει ο τόπος μας και προικίζει μ` αυτά τους εκάστοτε κατοίκους του. Αυτή η εντύπωση μου δημιουργήθηκε από την πρώτη στιγμή που συνάντησα το κείμενο (κάτω από ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες το 1973). Η εντύπωσή μου αυτή ενισχύεται όσο βαθύτερα το προσεγγίζω, με την πάροδο του χρόνου. Αναδιφώντας το περιεχόμενό του έργου και με αφορμή τα όσα καταγράφει, μου δημιουργείται μια διαρκής διάθεση για αναζήτηση στοιχείων αυτογνωσίας. Ταυτόχρονα, το περιεχόμενο αυτό με γεμίζει με υπερηφάνεια, ως κληρονόμου υψηλών ιδεών και ρωμαλέων προτύπων.
Ας μου επιτρέψει το εκλεκτό ακροατήριο να ξεδιπλώσω μερικές από τις σελίδες αυτού του μανιάτικου έπους, που κατέγραψε και συστηματοποίησε ο Σωκράτης Κουγέας, αφήνοντας το σε μας για περαιτέρω προσέγγιση και αφομοίωση των ισχυρών μηνυμάτων του.
Ο ΚΟΥΓΕΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΝΗΦΑΚΗ Η εισαγωγική παρουσίαση του έργου από το Σωκράτη Κουγέα λιτή και σαφής, μας μπάζει αμέσως στο νόημα και μας κατατοπίζει για την πνευματική απόλαυση που θα ακολουθήσει:
«Με το παρόν βιβλίον έρχονται εις φως τα Μανιάτικα ιστορικο – σατιρικά στιχουργήματα του Νικήτα Νηφάκη (1748 – 1818 περίπου), του περίφημου τούτου Λάκωνος σατιρογράφου, όστις αποτελεί δια την εποχήν του τον μοναδικόν θεράποντα των Μουσών εις την τραχείαν και αυχμηράν γην της Μάνης. Εκ των τρισχιλίων σχεδόν ομοιοκαταλήκτων στίχων των συνιστώντων δέκα διάφορα έμμετρα κείμενα, οι πεντακόσιοι αποτελούν την Ιστορίαν της Μάνης όλης και τον Αποχαιρετισμόν της Πατρίδος, τα δύο από πολλού γνωστά και υπό πολλών εκδεδομένα ιστορικά ποιήματα του Νηφάκη, ενώ οι υπόλοιποι δισχίλιοι τριακόσιοι στίχοι, που αποτελούν τα οκτώ άλλα κομμάτια, εκ των οποίων τα τρία πλήρη και τα πέντε ελλιπή, είναι ανέκδοτοι»…
Έχομε υποχρέωση να σημειώσομε την ιδιαίτερα κολακευτική αναφορά στο Δικαίο Βαγιακάκο για τη συμβολή του στην ολοκλήρωση του έργου, σ` αυτή την εισαγωγική παρουσίαση του βιβλίου το 1964 ακόμα από το Σωκράτη Κουγέα. Το Δικαίο Βαγιακάκο, που έχομε την ευτυχία, αειθαλή και πάντα μάχιμο στον αγώνα για την προώθηση των πνευματικών αξιών και των μανιάτικων δικαίων, να τον έχομε κοντά μας και να τιμά με την παρουσία αυτό το πνευματικό φόρουμ.
Στην εισαγωγή που ακολουθεί ο Σωκράτης Κουγέας προβαίνει σε αξιολογικές κρίσεις για το πνευματικό έργο και την εκπολιτιστική προσπάθεια του Νικήτα Νηφάκη στη Μάνη κατά τα προεπαναστατικά χρόνια. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Κατά τους δυσχειμέριους εκείνους χρόνους ο Νηφάκης γίνεται δια του εμμέτρου του λόγου ο κήρυξ και ο πρόδρομος υγιών κοινωνικών αρχών, ο προοδευτικός αναμορφωτής και ο διδάσκαλος ηθικών και ειρηνικών διδαγμάτων, ο μετά παρρησίας και θάρρους στιγματίζων το έθιμον του γδικιωμού και την ροπήν των Μανιατών εις την πειρατείαν, ο μετά σαρκασμού ψέγων την κακομεταχείρισιν και την ταπείνωσιν της γυναικός, ο αμείλικτος κατήγορος της απαιδευσίας του κλήρου και των άλλων κοινωνικών ελαττωμάτων των Μανιατών». Και συνεχίζει ο γέρων Κουγέας στην εισαγωγή του βιβλίου του για το Νικήτα Νηφάκη: «Τα στιχουργήματα του Νηφάκη είναι ενδιαφέροντα, όχι τόσον δια την λογοτεχνικήν των αξίαν, όσον δια την ιστορικήν και λαογραφικήν των σημασίαν, και διότι παρέχουν αδρόν χαρακτηρισμόν φωτισμένης και εκλεκτής Λακωνικής φυσιογνωμίας, σπανίας δια τον τόπον της καταγωγής και δια την εποχήν της δράσεώς του».
* ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ ΟΛΗΣ, ΗΘΗ, ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΙΝΤΡΑΔΕΣ ΑΥΤΗΣ (ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ) Ασφαλώς το πρώτο μέρος του έργου του Νηφάκη Η Ιστορία της Μάνης όλης, ήθη, χωρία και ιντράδες αυτής, δια στίχων πολιτικών, αποτελεί την κορωνίδα της ιδιότυπης αυτής ποιητικής συλλογής. Είναι αυτό που μας δίνει τη δυνατότητα να χαρακτηρίσομε το όλο έργο του ως Μανιάτικο έπος. Αυτό φαίνεται αμέσως και από τα μικρά αποσπάσματα που θα ακουστούν (με όλη την επιείκειά σας για την απόδοση):
Το ποίημα αυτό αρχίζει με τους στίχους:
Μεγάλο βουνό βρίσκεται απάνω στον Μορία,
Στον τόπον της Λακωνικής, ωσάν την Πιερία,
Ταϋγετον τον έλεγαν οι παλαιοί Σπαρτιάτες
Και Μακρυνόν, τον λέγουσιν, Ηλίαν, οι Μανιάτες.
Είναι και άλλα περισσά βουνά μικρότερά του
Από τον κάβο Ματαπά έως εκεί κοντά του.
Σ` αυτά τα όρη φύγανε οι μαύροι Σπαρτιάτες
Και είναι αυτοί που λέγονται την σήμερον Μανιάτες.
Για να φυλάξουν την ζωήν και την ελευθερία,
Έκτισαν χώρες στα βουνά και περισσά χωρία.
Δεν ήτο φυσικόν σ` αυτούς να γίνουν σκλάβοι, δούλοι,
Αλλά να είν` ελεύθεροι, γιατί δεν ήταν μούλοι,
Αλλ` ήταν Σπάρτης γνήσια παιδία τα καημένα
Κ` ελεύθερα γεννήματα και καλομαθημένα.
Για τούτο χώρες έκτισαν στα όρη και χωρία
Και ζουν έως την σήμερον εις την ελευθερία.
Ετούτων εγώ βούλομαι να γράψω ιστορία
Και χώρες και τα ήθη τους, ιντράδες και χωρία
Επτά και δέκα κ` εκατόν ειν` όλα τα χωρία
Οπού κρατούν τα άρματα και την ελευθερία.
Και μονομίας δύσκολον είναι να ημπορέσω
Να τα συγγράψω ακριβώς, αν δεν τα διαιρέσω.
Και δια τούτο, το λοιπόν, την Μάνην κάμνει χρεία
Να την εξεχωρίσομεν εις μέρη μόνον τρία.
Το μέρος τα` ανατολικόν λέγεται Κάτω Μάνη,
Τα άλλα δύο τα δυτικά, Εξω και Μέσα Μάνη.
Επιτρέψτε μου λίγα σχόλια , σ` αυτούς τους πιο χαρακτηριστικούς, από τους 340 στίχους, που συναπαρτίζουν το έργο:
Οι έννοιες – κλειδιά που προβάλλουν από την πρώτη ανάγνωση του έπους: Ταΰγετος, Σπάρτη, ελευθερία, οριοθετούν την έννοια Μάνη, μανιάτικος χώρος, μανιάτικες ιδέες. Και δένονται πυκνά μεταξύ τους μέσω του στιχουργήματος: Ο Ταΰγετος, όπως ξετυλίγεται από το Χαλασμένο και τον Προφήτη Ηλία μέχρι το Σαγιά στο Ταίναρο, είναι ο πατέρας της Μάνης. Οι δύο έννοιες Ταΰγετος και Μάνη είναι ταυτόσημες και ταυτυπόστατες.. Οι Μανιάτες έλκουν βιολογικές καταβολές και κοινωνικές συμπεριφορές από τους αρχαίους Σπαρτιάτες. Ο πατέρας Ταΰγετος αγκαλιάζει τους Μανιάτες προσφέροντας τις πλαγιές του για κατοικία και με τη δομή και τη συγκρότησή του, τους προστατεύει από κάθε επιβουλή, δίνοντας τους τη δυνατότητα το όνομά τους να ταυτίζεται με την έννοια της ελευθερίας. Και το απόσπασμα τελειώνει προσδιορίζοντας ότι σε ένα τόσο φιλελεύθερο λαό και σε ένα τόσο ελεύθερο τόπο προσιδιάζουν στο όνομά του και στις επιμέρους περιοχές του, μόνον ήπιοι χαρακτηρισμοί και προσδιορισμοί: Κάτω Μάνη, για την Ανατολικά του Ταϋγέτου περιοχή, Εξω Μάνη, για τη Δυτική περιοχή από το διάσελο της Αρεόπολης μέχρι την Καλαμάτα, Μέσα Μάνη, για την υπόλοιπη Δυτική περιοχή μέχρι το Ταίναρο.
Κλείνω την αναφορά μου στο στιχούργημα αυτό με λίγους από τους τελευταίους στίχους, που αποτελούν ηθικά διδάγματα και υποθήκες σε μας, τους επιγενόμενους στο μανιάτικο χώρο:
Πλην ταύτα όλα γίνονται από την απειθίαν
Αυτή πάλιν προέρχεται από την αμαθίαν
Από αυτήν προέρχεται και η ασυμφωνία
Και η επικατάρατος η δεισιδαιμονία,
Πως τάχα την παπουδική κρατούν ελευθερία
Και τούτο δεν ειν` άλλο τι, παρά πολλή μωρία.
……………………………………………….
Αλλ` όταν τις αλλόφυλος, αν ήθελε θελήσει
Να έλθει στην πατρίδα τους για να τους πολεμήσει,
Ετότες συμφωνούν ευθύς και τρέχουν σαν θηρία
Να δείξουν την ανδρεία τους και την ελευθερία.
Στην κατάληξη αυτή κυριαρχούν έννοιες που περιγράφουν τα ελαττώματα των Μανιατών: απείθια, αμάθεια, ασυμφωνία, δεισιδαιμονία. Τις περισσότερες μπορούμε να τις αναγνωρίσομε, τουλάχιστο «εν σπέρματι», πολλοί από μας τους σύγχρονους Μανιάτες, και στον εαυτό μας. Ο στιγματισμός τους από το λόγιο συμπατριώτη μας Νικήτα Νηφάκη αποβλέπει στην καταπολέμηση, που θα οδηγήσει στην εξάλειψή τους. Τελικά, όμως, προβάλλει η κάθαρση με την επίκληση και πάλι της έννοιας της ελευθερίας. Αυτή φαίνεται ότι σε τελευταία ανάλυση παίρνει μπροστά και εξαλείφει πολλές από τις συνέπειες των πολλών ελαττωμάτων μας. Είναι αναγκαίο, όμως, υπακούοντας και στην προτροπή του Σωκράτη Κουγέα να αυτοενδοσκοπηθούμε, για να βρούμε τρόπους καταπολέμησης των ελαττωμάτων μας στη ρίζα τους. Ίσως η σημερινή συνάθροιση να αποτελεί μια κάποια συμβολή σ` αυτή την κατεύθυνση.
ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ Το δεύτερο κείμενο της συλλογής εμφανίζει ενδιαφέρον, λόγω του υπερσυναισθηματισμού που κουβαλάει, όπως φαίνεται και από τον τίτλο του: ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ. Υπερσυναισθηματισμού και αγανάκτησης που δημιουργήθηκαν από τις μηχανορραφίες των καπεταναίων, με τελικό αποτέλεσμα την καθαίρεση το 1798 και την καταδίωξη στη συνέχεια του μπέη Τζαννετάκη Γρηγοράκη, του μέντορά του Νικήτα Νηφάκη. Η ανάμνηση των ημερών που πέρασε κοντά σ` αυτόν, τον αγαθό και φιλοπάτριδα ηγεμόνα της Μάνης, τον οδηγεί σε εκτεταμένες αναφορές σε όλα τα υπόλοιπα έργα του. Ιδιότυπη αλλά χαρακτηριστική περίπτωση της βαθιάς επιρροής των 10 χρόνων που πέρασε κοντά στον μπέη Τζαννετάκη Γρηγοράκη, αποτελεί το τέταρτο στιχούργημα της συλλογής που έχει τίτλο Φιλονικία των μελών του σώματος περί της Βασιλείας. Σ` αυτό το αλληγορικό ποίημα συσχετίζει τη συμπεριφορά που είχαν τα μέρη του σώματος στη μεταξύ τους φιλονικία, με τις στάσεις και συμπεριφορές των καπεταναίων της Μάνης, που οδήγησε στην έκπτωση του Γρηγοράκη από το αξίωμά του. Ο Νηφάκης θέλει να καταδείξει, έμμεσα αλλά με σαφήνεια, ότι αν οι δολοπλοκίες των καπεταναίων της Μάνης, δεν οδηγούσαν στην καθαίρεσή του και την αντικατάστασή του με τον συγγενή του Αντωνόμπεη Γρηγοράκη το 1798, η θέση της Μάνης στη νεώτερη ιστορία θα ήταν εντελώς διαφορετική. Οι συχνές αναφορές σ` αυτή την περίοδο αποτελούν το κλειδί του έργου του και επιτρέπουν τον αξιολογικό χαρακτηρισμό του ως έπους.
Μετά τον παραμερισμό του μέντορά του ο Νικήτας Νηφάκης αναγκάζεται να αναχωρήσει από τη Μάνη και να εγκατασταθεί στην Καλαμάτα .
Οι στίχοι που ακολουθούν είναι χαρακτηριστικοί:
Ιδού και μίαν εντολήν, πατρίδα μου σ` αφήνω
Με τον δικό μου λογισμόν, αποφασίζω, κρίνω
Ν` αφήσουν τον διάβολον οι πρώτοι, οι μεγάλοι,
Να πάρουν από λόγου τους παράδειγμα κ` οι άλλοι
Ν` αφήσουν την επιβουλήν, φθόνον και υποψίαν,
Φιλαργυρίαν, αρπαγήν και κούρσον και κλεψίαν
Και συντροφίες, χαλασμούς, μάχες και αταξίες
Και ασωτίες και θυμούς, μέθες, πλεονεξίες.
Να κάμουν εις το μέσον τους αγάπην και ειρήνην
να φέρουν στην πατρίδα τους παντοτινήν γαλήνην.
Κι εκείνες όπου γίνονται στις μάχες εξοδίες,
στου Σατανά το θέλημα και κακομεθοδίες.
Να τις ξοδεύουν στο καλόν, να κτίσωσι σχολεία,
Δια να μάθουν τα καλά σ` αυτά με ευκολία,
Ν` αφήσουν την ωμότητα, ν` αλλάξουν και τους τρόπους,
Και τότε να ιδής και συ, πατρίδα μου, ανθρώπους!
………………………………………………………..
Σε αγαπώ, τ` ομολογώ, πολλά καλά πατρίδα,
Μα δεν μπορώ απάνω σου να βρω καλήν ελπίδα.
Για τούτο φεύγω με καημόν, πατρίδα γλυκυτάτη
Με στεναγμούς και δάκρυα – ώ, ώρα πικροτάτη.
ΔΙΑΛΟΓΟΙ Εγκατεστημένος πιά από το 1798 και για 10 τουλάχιστο χρόνια στην Καλαμάτα, ασκεί εκεί το επάγγελμα του ελληνοδιδασκάλου. Ούτε στιγμή δεν παύει να ασχολείται με μανιάτικα θέματα, όπως φαίνεται και από το τρίτο στιχούργημα της συλλογής που επιγράφεται Διάλογοι και αναφέρεται σε τέσσερις συζητήσεις που είχε με κάποιον συμπατριώτη του μεσομανιάτη, που τον συνάντησε στην Καλαμάτα. Οι Διάλογοι αποτελούν αφορμή για εξιστόρηση νέων γεγονότων, εκείνων που συνέβαιναν εκείνη τη δεκαετία στη Μάνη. Γεγονότα που άφησαν βαθιά αποτυπώματα στην Ιστορία και σε ένα βαθμό την οδήγησαν σε επιταχύνσεις, ή επιβραδύνσεις, διαδικασίες αναγκαίες για την επώαση του συγκλονιστικών εξελίξεων που ακολούθησαν λίγα χρόνια μετά, το 1821. Γεγονότα, που οδηγούν σε προωθήσεις και καθαιρέσεις καπεταναίων στο αξίωμα του ηγεμόνα. Γεγονότα που μοιραία συνοδεύονται από έξαρση των εμφυλίων συγκρούσεων. Αυτές οι καταστάσεις περιγράφονται ανάγλυφα στο έργο. Μεταφέρομε μερικούς χαρακτηριστικούς στίχους, που μας δίνουν ταυτόχρονα πληροφορίες για μερικές σημαντικές οικογένειες της Μάνης εκείνης της περιόδου
Πολέμους είδα περισσούς και άκουσα χιλίους,
Οπού στην Μάνην κάματε, αλλ` όμως εμφυλίους.
Και φθείρετε τον τόπον σας, χαλάτε τα χωρία
Και το καυχάσθε, το`χετε και δια παλληκαρία;.
…………………………………………………..
Αλλά αν τύχη να εβγή τινάς να τους τρομάζει
Τους της πατρίδος τους εχθρούς, να τους καταδαμάζει,
Εσείς δεν τον αφήνετε, αλλά τονε φθονείτε
Και ή τον φαρμακώνετε ή τον δολοφονείτε.
Που είν` ο Παναγιώταρος, ός με τον Αχιλλέα
Να συγκριθεί είν` άξιος και με τον Ηρακλέα,
Ο φοβερός και τρομερός της Μάνης ταξιάρχης
Και θαυμαστός διδάσκαλος πολέμου και της μάχης,
Οπού χωρίς να κινηθεί, να δείξει τα` άρματά του,
Αλλά με μόνον τα` όνομα και με τα γράμματά του
Τους Μπαρδουνιώτας τρόμαζε και τον Μορέαν όλον;
………………………………………………………..
Που μετ` εκείνον ύστερα ο Κουταλίδης Παύλος,
πολεμιστής και μαχητής καλός και όχι φαύλος,
οπόστεκε στο Λίμπερδον, σαν ένα λεοντάρι,
σαν ένα καλόν άξιον της Μάνης παλληκάρι.
………………………………………………………..
Που ο Μιχάλης ο πολύς, ο Κούτρος ο γενναίος,
Πιερής και ο Νικόλαρος, ο Γολιάθ ο νέος;
Που Καλκαντής, Γληγόρακας, που Ντζώρτζης, Γληγοράκης,
Που Πέτρος, που Μιχάλμπεης, που ο Κουμουντουράκης,
Που Σπύρος, που Γεννηματάς, που καπετάν Γιαννάκης
Και που Βαβούλης ο Θωμάς, που ο Βενετζανάκης,
Που καπετάν Πανάγος δε, που δε και ο Μπουτιέρος;
Και που να τους απαριθμώ καθέναν κατά μέρος.
………………………………………………………..
Αμή τα μήλα της Μηλιάς τα μοσχομυρισμένα
Τα παληκάρια τα καλά, τα πολυξακουσμένα;
Με τι καρδίαν και ψυχήν να τα ξενοματίσω,
Χωρίς να χύσω δάκρυα, πώς να τα μελετήσω;
ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΞΕΝΙΤΙΑ Από τα υπόλοιπα πέντε στιχουργήματα του Νικήτα Νηφάκη, όπως εμφανίζονται στη συλλογή του Σωκράτη Κουγέα θα δώσω μικρά δείγματα από δύο, από την Αυτοβιογραφία του και από την Ξενιτειά.
Και αυτό γιατί μας οδηγούν σε διαδρομές ερμηνείας για την πορεία του, την πορεία στη ζωή του πρώτου Μανιάτη λογίου. Πορεία που είναι απόλυτα συμβατή και με την πορεία των επιφανών συμπατριωτών μας που τιμούμε σήμερα. Είτε των αειμνήστων πνευματικών ανδρών που διέλαμψαν στους τομείς της επιστημονικής τους δραστηριότητας και αναδείχθηκαν στο ύπατο πνευματικό αξίωμα του μέλους της Ακαδημίας Αθηνών, στη ζωή και το έργο των οποίων αναφερόμαστε στο πρώτο μέρος της σημερινής εκδήλωσης. Είτε των εν ζωή και σήμερα τιμωμένων προσώπων, που με τη διαρκή πνευματική τους δραστηριότητα τιμούν τον τόπο που τους γέννησε και τους έδωσε τα πρώτα βήματα στη μακρά τους πορεία στο χώρο της εκπαίδευσης και του πολιτισμού.
Δυστυχώς δεν είναι εξακριβωμένη πλήρως η διαδρομή στη ζωή του Νηφάκη. Είναι βέβαια όμως τα γεγονότα της γέννησής στη Μηλέα της Έξω Μάνης, της αιχμαλωσίας του από τους Τουρκομπαρδουνιώτες, όταν σε εφηβική ηλικία πήγαινε ν` αλέσει στους νερόμυλους της Αγία – Μαρίνας στην Ανατολική πλευρά του Ταϋγέτου, της ταλαιπωρίας του σε πολλές Τουρκικές φυλακές κατά τη μεταφορά του από το Μυστρά προς την Κωνσταντινούπολη και της διαφυγής του στο Βουκουρέστι. Εκεί δέχθηκε το σημαντικότερο μέρος από την πνευματική του καλλιέργεια στα σχολεία που είχαν συστήσει οι Φαναριώτες ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας. Οι νέες συνθήκες που διαμορφώνουν μετά το 1781, δηλαδή το καθεστώς αυτονομίας με ντόπιο ηγεμόνα, επιτρέπουν την επιστροφή του στη Μάνη. Προσπαθεί εκεί να ασκήσει πνευματικό έργο, ως περιοδεύων διαφωτιστής και διδάσκαλος. Για δέκα χρόνια προωθεί το έργο του, υπό την υψηλή προστασία του αγαθού ηγεμόνα Τζανέτμπεη Γρηγοράκη, του οποίου την ευεργετική για τη Μάνη και τους Μανιάτες διοίκηση και τις προσωπικές αρετές θαυμάζει και υμνεί ο Νηφάκης στα περισσότερα από τα επικά του στιχουργήματα. Δυστυχώς, μετά από δέκα χρόνια, οι συγκυρίες τον αναγκάζουν να εκπατρισθεί, εθελοντικά αυτή τη φορά, και να εγκατασταθεί στην Καλαμάτα, όπου ασκεί το διδασκαλικό λειτούργημα για άλλα δέκα χρόνια. Τα αίτια της νέας αποδημίας του είχαν διπλή προέλευση. Από τη μια μεριά έγινε αντιπαθής και δυσάρεστος στους ατίθασους συμπατριώτες του, γιατί επέκρινε αυστηρά και μαστίγωνε αλύπητα τις κακές και απάνθρωπες συνήθειές τους. Συνήθειες, βέβαια, που προέρχονταν από τον πολεμικό χαρακτήρα των κατοίκων και την ιδιομορφία του γεωγραφικού χώρου, αλλά δεν έπαυαν να δημιουργούν διαρκείς συγκρούσεις και εσωτερικές αναστατώσεις. Με την εκδίωξη, εξ` άλλου, του Τζανέτμπεη Γρηγοράκη από τη θέση του ηγεμόνα, λόγω κυρίως της αποκάλυψης των συνεννοήσεών του με τον Ναπολέοντα, εξέλιπε και η προστασία που απολάμβανε έναντι των δυσαρεστουμένων από τις ιδέες και τα μηνύματα που εξέπεμπε διαφωτίζοντας και διδάσκοντας..
Πιστεύω ότι το εκλεκτό και με ιδιαίτερη πνευματικότητα ακροατήριο έχει πειστεί για την ανάγκη να ακουστούν και σ’ αυτό το σημείο ζητώ και πάλι την ανοχή σας για να ακουστούν λίγοι στίχοι από την Αυτοβιογραφία του και την Ξενιτειά. Στίχοι που εμφανίζουν ανάγλυφα την φιλοπατρία, που αποτελεί ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά όλων των Μανιατών.
Νηφάκης είν` το γένος μου, η χώρα μου Μηλέα.
Στη Σπάρτη μέσα βρίσκομαι, κοντά εις τον Μαλέα.
……………………………………………………………………….
Εβγήκα έξω απ` αυτήν να περιτριγυρίσω
Και με σκοπόν την αύριον οπίσω να γυρίσω.
Αμή εκείνην την Μηλιάν, την εδικήν μου χώρα
Οι δέκα χρόνοι πέρασαν που δεν την είδα τώρα.
Δεν είδα την πατρίδα μου και τους οικιακούς μου,
Κανέναν ως την σήμερον από τους εδικούς μου,
Και μόνος θέλησα σ` αυτήν να πέσω την φωτία,
Χωρίς να έχω παντελώς μηδέ μικράν αιτία.
……………………………………….
Μόνον αυτό, μητέρα μου, πως είμαι ξένος μόνον,
Μόνον αυτό να στοχαστείς, κι` αυτό σε σώνει μόνον.
Διότι τι δυστύχημα, τι κόπος, ποία λύπη,
Ποίον δεινόν, ποίον κακόν από τον ξένον λείπει;
Ο ξένος πάντοτε φορεί όλην την δυστυχίαν,
Στα ξένα δεν μπορεί ποτέ να εύρει ευτυχίαν.
Δεν αναπαύεται ποτέ, ποτέ στα ξένα ξένος,
Και τι να λέγω τα πολλά, π`ο ξένος είναι ξένος.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Επιτρέψτε μου από αυτή τη θέση να σημειώσω ότι η πρώτη έκδοση αυτού του επικού έργου για τη Μάνη και τους Μανιάτες, από το Μεσαιωνικό Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών, έχει προ πολλού εξαντληθεί. Επιτρέψτε μου επίσης να ισχυριστώ ότι μια επανέκδοσή του θα συμβάλλει σημαντικά στην πορεία του φωτός στον τόπο μας. Κάτω από αυτούς τους διαλογισμούς κάνω έκκληση, επωφελούμενος και από τη συγκυρία, στο σεβαστό μας Πρόεδρο της Ακαδημίας Αθηνών να ενεργήσει για την απόδοση στη Μάνη του έργου του μεγάλου διαφωτιστή της. Αυτό θα μπορούσε να γίνει μέσω μιας επανέκδοσης σε μεγάλο αριθμό αντιτύπων, για χρήση ιδιαίτερα των μανιάτικων σχολείων και των μαθητών. Η επανέκδοση θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ενέργεια μνημοσύνης και αποκατάστασης για το Νικήτα Νηφάκη και το Σωκράτη Κουγέα, που πιστεύω ότι το δικαιούνται.
Τελειώνοντας την αναφορά μου στο επικό έργο του Νηφάκη, ιχνηλατώ τα συναισθήματα, που θα διακατείχαν το γέροντα Σωκράτη Κουγέα τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Τα ιχνηλατώ κυρίως αφορμώμενος και από τις προσωπικές μου επιλογές και πορείες. Τολμώ να ισχυριστώ ότι ιχνηλατώ αυτά τα συναισθήματα αντιστοιχώντας τα με επιλογές ανθρώπων που διακρίνονται για την πνευματική τους καλλιέργεια, όταν ξεπερνούν το μισό του προσδόκιμου χρόνου ζωής. Τα συναισθήματα που τους κατακλύζουν, τους δημιουργούν έντονη διάθεση να ξαναγυρίσουν τη σκέψη στις πατρογονικές τους ρίζες. Τους παρωθούν σε εξαγνισμούς, προσφέροντας τις κατάλληλες θυσίες στο θυσιαστήριο της γενέτειρας γης. Επιτρέψτε μου στο τέλος αυτού του συλλογισμού μου μίαν ακόμα παραδοχή: εμείς οι Μανιάτες διαθέτομε σε αυξημένο βαθμό αυτή τη νοσταλγική διάθεση για την πατρώα γη. Αψευδή απόδειξη αποτελεί η σημερινή εκδήλωση, που ελπίζω ότι θα την ακολουθήσουν πολλές άλλες, περισσότερο επιτυχημένες σε μηνύματα για την πνευματική ανάταση του τόπου. Έτσι όπως μας το υπαγόρευσαν, ο πρώτος Μανιάτης λόγιος Νικήτας Νηφάκης και οι αείμνηστοι Ακαδημαϊκοί, γεννήματα αυτού του τόπου. Και ειδικότερα όπως το καταδεικνύουν με τη διαρκή πνευματική τους πορεία οι Πανεπιστημιακοί δάσκαλοι που έχομε τη χαρά να τιμούμε σήμερα, αποτείνοντας σ` αυτούς ελάχιστη τιμή για τη μεγάλη τους την προσφορά στη χώρα, τη νεολαία και την περιοχή μας.