Ο αιώνας μας (Σημείωση: εννοεί τον 20ο αιώνα, τότε που εκφωνήθηκε η ομιλία) τον οποίον στιγμάτισαν δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, πολλοί τοπικοί και πολυάριθμες επαναστάσεις, χαρακτηρίζεται από την εκπληκτική πρόοδο της επιστήμης και της τεχνολογίας, Έχει λεχθεί προσφυώς ότι εάν κάποιος παρατηρητής από το διάστημα παρακολουθούσε την εξέλιξη στον πλανήτη μας θα διαπίστωνε ότι τα τελευταία πενήντα χρόνια έδωσαν περισσότερη επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο από όση όλα μαζί τα εκατομμύρια ετών του βίου του. Η πρόοδος αυτή των θετικών επιστημών που έχει προσλάβει μορφή επαναστάσεως, επέδρασε καταλυτικά στην πορεία της ανθρωπότητος.
Η προσήλωση του σύγχρονου ανθρώπου στις θετικές επιστήμες και στην τεχνολογία και η απομάκρυνσή του από τις ανθρωπιστικές, είχε ως συνέπεια την κρίση του ανθρωπισμού και μαζί του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ο οποίος αποτελεί και το θεμέλιό του.
Η ευρεία μηχανοποίηση της ζωής απήλλαξε βέβαια τον άνθρωπο από τις κοπιαστικές εργασίες και του εξασφάλισε ανετότερο βίο, η μηχανή όμως τον επηρέασε αρνητικά, τον ομοιομορφοποίησε και τον μαζοποίησε.
Η μαζοποίηση που προκάλεσε η καταναλωτική κοινωνία, επηρέασε ριζοσπαστικά και την ίδια την συγκρότηση του ηθικού προσώπου του ανθρώπου, την συμπεριφορά του, τις επιλογές του και τις σχέσεις του.
Μέσα σ’ αυτήν την δίνη και την ανατροπή, το ιατρικό λειτούργημα δεν κατόρθωσε, όπως ήταν φυσικό, να διατηρήσει άθικτα τα στεγανά του.
Δέχθηκε κι αυτό τις δυσμενείς επιπτώσεις της κρίσεως του ανθρωπισμού, από τις οποίες πολύ δυσάρεστη είναι η διαταραχή της σχέσεως ασθενούς και ιατρού για την οποία με λίγα λόγια θα σας ομιλήσω.
Μία από τις ωραιότερες σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων υπήρξε πάντοτε η σχέση ασθενούς και ιατρού. Οι εκπρόσωποι του ιατρικού λειτουργήματος από τους μάγους, τους ιερείς και τους εμπειρικούς, και μέχρι τους ιατρούς των πρώτων δεκαετιών του αιώνα μας, συνδέονταν με τους ασθενείς με αμοιβαία αγάπη, εκτίμηση και σεβασμό. Πίστευαν, ότι το σώμα και η ψυχή αποτελούν ενιαίο σύνολο και κατηύθυναν την θεραπευτική τους προσπάθεια και προς τις δύο αυτές οντότητες. Η Πλατωνική άποψη, η οποία διεχώρισε το σώμα από την ψυχή και το εθεώρησε ως δεσμωτήριό της, δεν επηρέασε τους ιατρούς.
Οι φιλοσοφικές όμως απόψεις κατά τον 16ο και 17ο αιώνα του Francis Bacon που διεχώρησε το σώμα από την ψυχή και του Decartes (του Καρτεσίου) που θεώρησε το σώμα ως μηχανή και την ψυχή ως ξεχωριστή οντότητα, άρχισαν να προβληματίζουν τους ιατρούς και να στρέφουν την προσοχή τους κυρίως προς τα δεδομένα που προσλαμβάνονται από τις πέντε αισθήσεις, παραμερίζοντας την σημασία των ψυχοπνευματικών εκδηλώσεων, οι οποίες θερωρήθηκαν ως υποκειμενικές.
Η κατεύθυνση όμως της ιατρικής προς την αντιμετώπιση μόνον των προβλημάτων που προέρχονται από το σώμα και η αγνόηση των εκδηλώσεων που δημιουργούνται από τις ψυχοπνευματικές αντιδράσεις του ασθενούς είναι λανθασμένη, διότι ψυχοσωματικές εκδηλώσεις συνοδεύουν κατά κανόνα τις νόσους και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην πορεία και την εξέλιξή τους.
Η διαταραχή όμως της σχέσεως ασθενούς-ιατρού αρχίζει κυρίως όταν η καλπάζουσα πρόοδος της τεχνολογίας με τη δημιουργία νέων διαγνωστικών και θεραπευτικών μέσων και με την παρεμβολή της απρόσωπης μηχανής, επέδρασε καταλυτικά στην νοοτροπία των ιατρών, δημιουργώντας τους την ψευδαίσθηση ότι απέκτησαν παντοδυναμία και ότι δύνανται να αντιμετωπίσουν κάθε περίπτωση αδιαφορώντας για τα ψυχοπνευματικά προβλήματα των ασθενών.
Η χαριστική όμως βολή στην θεάρεστη σχέση μεταξύ ιατρού και ασθενούς δόθηκε όταν οι κοινωνικά ευαίσθητες πολιτείες ανέλαβαν την ιατρική περίθαλψη των λαών. Η περίθαλψη αυτή, όπως είναι ευνόητο, παρέχεται μαζικά στα Νοσοκομεία και στα ιατρεία των ασφαλιστικών οργανισμών υγείας, όπου οι ιατροί συνεχώς αλλάζουν και η δημιουργία ανθρώπινης σχέσης με τους ασθενείς είναι δυσχερής. Οι ασθενείς αισθάνονται έντονη την ανάγκη μίας ανθρώπινης σχέσεως με τον ιατρό τους και την αποζητούν, οι διαμορφωμένες όμως συνθήκες των φορέων υγείας δεν την ευνοούν.
Παράλληλα, οι νόμοι της αγοράς έχουν εισβάλει στον χώρο της υγείας και απαράδεκτες επιστημονικά και δεοντολογικά φράσεις ακούγονται, όπως «βιομηχανία υγείας», «καταναλωτές υγείας», «προμηθευτές υγείας» και το χειρότερο απ’ όλα, ο πάσχων συνάνθρωπος αποκαλείται «πελάτης», ακόμη και από τους ιατρούς.
Η όλη αυτή θλιβερή κατάσταση, όπως έχει διαμορφωθεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες, ήταν φυσικό να απομακρύνει τον ιατρό-άνθρωπο από τον ασθενή- άνθρωπο και να διαταράξει την μεταξύ τους ωραία σχέση που διατηρήθηκε επί αιώνες.
Δεν είναι λοιπόν δύσκολο να αντιληφθεί κάποιος γιατί τόσο συχνά το ιατρικό λειτούργημα κατακρίνεται και ο ιατρός αποδοκιμάζεται ή ακόμη διώκεται νομικώς.
Και όλα αυτά, σε μία εποχή πραγματικού θριάμβου της Ιατρικής.
Σε εποχή που η Ιατρική Επιστήμη βρίσκεται σε τόσο υψηλό επίπεδο, εκεί που και η φαντασία ακόμη στις αρχές του αιώνα μας δεν θα μπορούσε να συλλάβει. Σε εποχή που οι διαγνωστικές και οι θεραπευτικές δυνατότητες έχουν πολλαπλασιαστεί και πολλές αρρώστιες έχουν πλήρως εξουδετερωθεί, η δε χειρουργική έχει κατορθώσει να εισδύσει στον εγκέφαλο και στην καρδιά και να μεταμοσχεύει με επιτυχία τα περισσότερα ανθρώπινα όργανα.
Το δυσάρεστο όμως αυτό φαινόμενο δεν είναι δυσεξήγητο. Ο σύγχρονος ιατρός, ενώ είναι γνώστης όσον ποτέ άλλοτε της Ιατρικής Επιστήμης, έχει αγνοήσει πλήρως την τέχνη (art) της Ιατρικής, η οποία στοχεύει στην ψυχική κυρίως πλευρά του ασθενούς.
Έχει λείψει η καθησυχαστική παρουσία του ιατρού από το κρεββάτι του αρρώστου, η ζέστη της αγάπης του, η συμπαράσταση και η συμμετοχή στον πόνο του, που τον συνέδεαν με τον άρρωστο και συνέβαλαν στην θεραπευτική του προσπάθεια.
Όταν ο άνθρωπος σε κάποια στιγμή νιώσει ότι η συνηθισμένη αίσθηση της υγείας του έχει αλλάξει, και βιώνει την απώλεια της φυσικής του ευεξίας, διαισθάνεται ότι είναι άρρωστος και προστρέχει στον ιατρό ζητώντας βοήθεια.
Τα ενοχλήματα ή καμιά φορά τα βασανιστικά συμπτώματα που παρουσιάζει, οι ταλαιπωρίες, ο φόβος μόνιμης αναπηρίας, και η υπαρξιακή αβεβαιότητα, τον καθιστούν ευάλωτο και εξηρτημένο από τον ιατρό. Έχει ανάγκη να συναντήσει ιατρό-επιστήμονα που θα του εμπνεύσει την εμπιστοσύνη για τις δυνατότητες του να αντιμετωπίσει την νόσο του, αλλά συγχρόνως και ιατρό-άνθρωπο που θα αγκαλιάσει με στοργή όλα τα ψυχολογικά του προβλήματα.
Η επίδραση του ψυχολογικού παράγοντος στη δημιουργία νοσηρών καταστάσεων και συνηθέστερα στην επιδείνωση οργανικών παθήσεων, είναι σήμερα γνωστή και παραδεδεγμένη.
Στατιστικές που προέρχονται από παλαιούς κλινικούς ιατρούς, μας διαφωτίζουν ότι 30% περίπου από τους ασθενείς τους, όταν προσήλθαν πρώτη φορά για εξέταση, παρουσίαζαν αμιγώς ψυχολογικά προβλήματα. Σε 20-25% των ασθενών, τα προβλήματα ήταν μικτά, σωματικά και ψυχικά και μόνον στους υπόλοιπους 45- 50% τα αίτια της νόσου ήταν οργανικά, αλλά και σ’ αυτούς ακόμη δεν μπορεί ν’ αγνοηθεί η συμμετοχή του ψυχολογικού παράγοντος.
Κλινικές παρατηρήσεις και πειραματικές μελέτες έχουν αποδείξει σήμερα ότι δυσμενείς ψυχολογικές καταστάσεις διαταράσσουν την λειτουργία του ανοσολογικού μας συστήματος και μειώνουν τις δυνατότητες του να καταπολεμήσει τις νόσους.
Η ψυχολογική σύνθεση του ατόμου που καθορίζει την προσωπικότητα και την συμπεριφορά του διαδραματίζει επίσης σημαντικό ρόλο κυρίως στο κυκλοφορικό σύστημα και αποτελεί σημαντικό προδιαθεσικό παράγοντα στην πρόκληση εμφραγμάτων του μυοκαρδίου.
Άτομα προσωπικότητος «Α» που χαρακτηρίζονται από έντονη και αγχώδη προσπάθεια για επιτυχία, μεγάλη φιλοδοξία, συναγωνισμό, ανυπομονησία, αίσθημα πιέσεως χρόνου, προσήλωση στην εργασία και επιθετικότητα, είναι περισσότερον επιρρεπή στην εμφάνιση καρδιακών και εγκεφαλικών επεισοδίων.
Δύο πειραματικές εργασίες μας και μία κλινική μελέτη που έχουν βραβευθεί στην Ελλάδα αλλά και στην αλλοδαπή, επιβεβαιώνουν σαφώς ότι οι ψυχολογικές αυτές καταστάσεις ευνοούν την δημιουργία αθηρωματώσεως, η οποία σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την πρόκληση κυρίως στεφανιαίων αλλά και εγκεφαλικών επεισοδίων.
Σ’ αυτά συνηγορεί πρόσφατη πειραματική εργασία που δημοσιεύθηκε στο έγκυρο περιοδικό” Science”.
Είναι επίσης αρκετοί οι ερευνητές αλλά και οι κλινικοί ιατροί, οι οποίοι διερωτώνται μήπως οι δυσμενείς αυτές ψυχολογικές καταστάσεις διαδραματίζουν ρόλο ακόμη και στην καρκινογένεση. Έχουν δημοσιευθεί και ευρίσκονται σε εξέλιξη πολλές σχετικές πειραματικές εργασίες.
Είναι λοιπόν εύκολο να συνειδητοποιήσει κανείς την σημασία του ψυχολογικού παράγοντος στην πρόκληση και στην πορεία της νόσου, και αντιλαμβάνεται την θεραπευτική επίδραση που μπορεί να επιτύχει ο ιατρός που κατέχει την τέχνη (art) της ιατρικής και κατορθώνει να ειδύσει στην ψυχή του ασθενούς.
Γι’ αυτό, ο σωστός ιατρός, δεν πρέπει να αντιμετωπίζει τον άρρωστο ως αντικείμενο προς θεραπεία αλλά ως μοναδικό και αναντικατάστατο ον. Πρέπει να δεχθεί τον ασθενή ολοκληρωτικά και να βιώσει την αρρώστια του μέσα στο πλαίσιο του συνόλου της ζωής του, της οικογενείας του, της εργασίας του, της κουλτούρας του, των προβλημάτων του. Για να μπορέσουν όμως να επιτευχθούν οι στόχοι αυτοί, είναι απαραίτητη η ανάπτυξη προσωπικής σχέσεως με τον ασθενή, η οποία προϋποθέτει την παρουσία του οικογενειακού ιατρού.
Η σχέση του ιατρού με τον ασθενή γίνεται πολύ περισσότερο σημαντική σε χρόνιες, ανίατες περιπτώσεις, όπου κάθε θεραπεία είναι ανίκανη ν’ αντιμετωπίσει την νόσο, και ο ιατρός αισθάνεται ανήμπορος και νικημένος. Η παρουσία του δίπλα σε αυτόν τον ασθενή έχει μεγάλη ψυχολογική αξία. Είναι επιβεβλημένο να του εμπνεύσει την ελπίδα για ζωή, γιατί η ελπίδα είναι ζωτικό συστατικό για πνευματική υγεία. Είναι δυνατό κίνητρο που θα τον προστατεύσει από την απόγνωση που του προκαλεί ο φόβος για την πιθανή αποχώρησή του από την ζωή.
Η ελπίδα όμως σε μεγάλο βαθμό πηγάζει από την αγάπη των άλλων ανθρώπων. Για να δημιουργήσουμε περιβάλλον ελπίδας στον ασθενή πρέπει να του προσφέρουμε αγάπη, στοργή, φροντίδα. Πρέπει να του εμπνεύσουμε αισιόδοξα αισθήματα, βοηθώντας τον να δραστηριοποιηθεί, να κάνει σχέδια, να συμμετέχει σε δημιουργικές εργασίες και να απολαμβάνει όσο μπορεί τις χαρές της ζωής. Αυτά όμως δεν μπορούν να επιτευχθούν από τους ιατρούς των εξωτερικών ιατρείων.
Η μακρά πείρα παλαιών πεπειραμένων ογκολόγων μας πληροφορεί ότι σε ασθενείς που ζουν σε ευχάριστο περιβάλλον με στοργή και αγάπη, έχουν παρατηρηθεί, σε σπανιότατες περιπτώσεις, αυτόματες ιάσεις, αλλά πολύ συχνότερα ανεξήγητη παράταση ζωής για μερικά χρόνια.
Εδώ θυμάμαι τον πρόλογο του βιβλίου του καθηγητού της Φαρμακολογίας, του τέλους του 19ου αιώνος, Αφεντούλη, που έλεγε στη γλώσσα της εποχής του: «Ιάματα ούκ εισί μόνον αι θεραπευτικαί ουσίαι, αλλά και τα ψυχολογικά μέσα, και η μουσική υπέρ των μελαγχολούντων, και το πάτριον έδαφος δια τους φθίνοντας υπό νοσταλγίας, και η μητρική αγκάλη δια τους μαραινομένους υπό των θλίψεων, και η λάμψις του αστερόεντος ουρανού, και της θαλάσσης ο φλοίσβος, και των ανθέων η όψις, και η υπό παρθενικού προσώπου εξαστράπτουσα αίγλη και τα τεμένη τα ιερά, και οι θεοί και οι δαίμονες».
Πράγματι δεν αρκούν μόνον τα θεραπευτικά μέσα που απευθύνονται στο σώμα αλλά συγχρόνως και εκείνα που στρέφονται στο πνεύμα και στην ψυχή.
Όλα αυτά τα ενσάρκωνε η σεβαστή μορφή του παλαιού οικογενειακού ιατρού, ο οποίος με ένα θερμόμετρο, λίγα φάρμακα και περιορισμένες επιστημονικές δυνατότητες, αλλά με αγάπη προς τον άρρωστο, πίστη και αφοσίωση προς τα ιδανικά του λειτουργήματός του, έσπευδε να συμπαρασταθεί στον πάσχοντα συνάνθρωπο, εξουδετερώνοντας τα ελλιπή μέσα με την δύναμη της ψυχής του.
Με την υπομονετική και ήρεμη παρουσία του, με την θερμή και καθησυχαστική φωνή του, με την έντονη και εμφανή επιθυμία του να βοηθήσει, επιδρούσε θεραπευτικά στον άρρωστο και συγκινούσε το περιβάλλον του. Ο ιατρός αυτός θα ήταν ευχής έργο να επανέλθει στην ιατρική οικογένεια, όσον οι συνθήκες της εποχής μας το επιτρέπουν. Είναι απαραίτητος για να επαναφέρει την αναγκαία παραδοσιακή σχέση ασθενούς-ιατρού.
Εάν βέβαια η καλπάζουσα πρόοδος της τεχνολογίας κατασκευάσει κάποτε τον υπερ-κομπιούτερ, ο οποίος θα κατορθώνει αυτομάτως να διαγιγνώσκει και συγχρόνως να θεραπεύει όλες τις παθήσεις, τότε πλέον η ωραία σχέσις ασθενούς-ιατρού δεν θα χρειάζεται και θα εκλείψει. Την θέση του ιατρού θα έχει καταλάβει κάποιος ηλεκτρονικός χειριστής του κομπιούτερ.
Μέχρι να φθάσει εκείνη η στιγμή, και είναι πολύ πιθανόν ότι κάποτε θα φθάσει, πρέπει να προσπαθήσουμε να αποκαταστήσουμε, παρ’ όλες τις δυσκολίες που έχουν παρεμβληθεί, την ωραία παραδοσιακή σχέση ασθενούς και ιατρού, που την χαρακτήριζε ο αμοιβαίος σεβασμός και η αγάπη.
Γιατί η αγάπη είναι εκείνη που πρέπει να εμπνέει την ιερή αποστολή της Ιατρικής, που εγγυάται την ζωή και την υγεία και μάχεται για την παράτασή τους.
Αυτή η αγάπη φέρνει τον άνθρωπο ως ιερή μορφή ενώπιον του άλλου ανθρώπου και δημιουργεί ανθρώπινη σχέση μέσα σε ένα κλίμα συμπάθειας, εμπιστοσύνης και φιλίας.
Με την έννοια αυτή, ο ιατρός δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνον ως ανθρωπιστής, έστω κι αν οι ανθρωπιστικές αξίες καταρρακώθηκαν. Έστω κι αν οι ανθρώπινες σχέσεις δοκιμάζονται σήμερα.
Είναι βέβαιον ότι το κέντρο βάρους της ζωής μετακινήθηκε στο τέλος του αιώνα μας και ο άνθρωπος και η ζωή, υπό την πίεση των νέων συνθηκών που επέβαλε η υψηλή τεχνολογία, αλλοιώνονται, η Ιατρική όμως και η σχέση της με τον άνθρωπο πρέπει να παραμείνουν αμετακίνητες.
Ας μην λησμονούμε άλλωστε το λεχθέν από τον πατέρα της Ιατρικής Ιπποκράτη, ότι χωρίς αγάπη για τον άνθρωπο δεν υπάρχει αγάπη για την Ιατρική.
Κι ας έχουμε ως φάρο στην δύσκολη πορεία μας τα λόγια του ιατρού των ψυχών Ιησού, όπως τα διετύπωσε στην παραβολή του «καλού Σαμαρείτη», καθώς και στην τόσο ανθρώπινη παραίνεση του: «Αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν». Γιατί κανένα άλλο δημιούργημα στον κόσμο, εκτός από τον άνθρωπο, δεν απαιτεί περισσότερη αγάπη. Κανένα δημιούργημα δεν είναι ολιγότερον προσαρμοσμένο στο να επιβιώνει χωρίς αγάπη, όπως και ο Loren Elseley έγραψε. Και φυσικά για αγάπη διψάει ο πάσχων συνάνθρωπος στις δύσκολες στιγμές του.
Κυρίες και Κύριοι,
Ας ευχηθούμε κι ας προσπαθήσουμε όλοι, τόσον οι φορείς της υγείας όσον και οι εκπρόσωποι του Ιατρικού λειτουργήματος, ο σύγχρονος ιατρός, προικισμένος με τις μεγάλες δυνατότητες που παρέχει η επιστήμη του και η προηγμένη τεχνολογία να επανέλθει στην κλίνη του ασθενούς με στοργή και αγάπη και να αποκαταστήσει την παλαιά και ωραία σχέση με τον πάσχοντα συνάνθρωπο. Έτσι θα εκπληρώσει τους υψηλούς στόχους του λειτουργήματός του και θα καταξιωθεί.
